Veraarden
© Anja KrabbenVeraarden, binnenkort in Nederland?
Humusatie, oftewel humaan composteren, oftewel veraarden, is dichterbij dan gedacht. Duitsland leidt ons de weg, daar is door Meine Erde al meerdere lichamen veraard (geerdigt). April jl. werd Stichting Veraarden opgericht, om ook hier de weg vrij te maken voor deze meest duurzame vorm van lijkbezorging. Eén van de vele vragen die er zijn: biedt veraarden kansen voor begraafplaatsen?
Toen wij in februari 2020 in dit vakblad voor het eerst over de mogelijkheid van composteren van menselijke lichamen schreven (‘Meepraten over humusatie‘) , was de verwachting dat het realiseren van deze nieuwe vorm van lijkbezorging – mocht het al gebeuren – nog ver weg zou zijn. Niet alleen omdat de raderen die de Wet op de lijkbezorging kunnen aanpassen zéér traag draaien, maar ook omdat er nog te veel onbekend was en het idee voor velen té vreemd. Een menselijk lichaam omzetten in compost? In de open lucht en bovengronds? Gaat dat niet ruiken? Komen daar geen wilde dieren of nieuwsgierige mensen op af? Er was nog veel onderzoek nodig, vond ook de Gezondheidsraad.
Tot dit voorjaar bekend werd dat er in Duitsland, in een verlaten kerkgebouw in Möln (Sleeswijk-Holstein) al meerdere overledenen zijn gecomposteerd, door het nieuwe, speciaal daartoe opgezette bedrijf Meine Erde. Officieel nog als experiment, maar dit jaar zal Meine Erde op nog twee andere plekken in Duitsland een Reerdigung aanbieden. Ook in Amerika wordt (sinds 2020) humaan gecomposteerd, maar Duitsland ligt dichter bij Nederland en Meine Erde is bereid – in tegenstelling tot Recompose en Return Home, de twee bedrijven die zich in Amerika bezighouden met human composting – data uit wetenschappelijk onderzoek te delen.
En toen ging het hier ook snel. In februari vertrok een Nederlandse delegatie op studiereis naar Meine Erde in Möln: Brenda Mathijssen, religiewetenschapper en doodsdeskundige, Evert de Niet, ‘uitvaartprofessional’ en voorzitter van Greenleave, en uitvaartondernemers Immanuel Baan en Susanne Duijvestein. Op 21 april werd door onder andere deze vier de Stichting Veraarden opgericht. Veraarden, dat klinkt aantrekkelijker dan humaan composteren of humusatie en zegt precies wat het is: een mens wordt omgezet in aarde. Voedzame aarde.
Hoe werkt het?
Zowel in Amerika als in Duitsland vindt het veraarden niet in de openlucht plaats, maar in een gebouw – in Duitsland heet dat een Alvarium – en ligt het lichaam in een afgesloten cabine, in Amerika noemen ze dat een vessel (vat), in Duitsland een Kokon (cocon). De cocon is gevuld met fijne snippers van onder andere stro en hooi, en is voorzien van zuurstoftoevoer en meetsensoren, die de temperatuur en humiditeit nauwlettend in de gaten houden en indien nodig aanpassen. Door middel van een langzame geautomatiseerde wiegbeweging wordt de zuurstofverdeling binnen in de cocon gereguleerd. Zo transformeert het lichaam in circa veertig dagen in compost, waarin nog wel botdelen te vinden zijn, zoals dat ook na cremeren en resomeren het geval is. De botdelen worden apart gecremuleerd en vervolgens weer samengevoegd met de aarde, waarna het veraardingsproces is voltooid.
Deze meer technische vorm van veraarden is niet waar Rosalie Bak en Susanne Duijvestein vanaf circa 2019 voor lobbyen (onder andere op www.dehumusator.org) en waarover ze vertelden in De Begraafplaats in februari 2020. Het veraarden van een lichaam buiten in een composthoop in de openlucht neemt circa een jaar in beslag.
De plek
Op 21 april organiseerde Stichting Veraarden in Baarn een informatiebijeenkomst die druk werd bezocht. Onder andere Pablo Metz, een van de eigenaren van Meine Erde, beantwoordde de vele vragen. Voor de LOB was Esther Kooistra aanwezig. Bestuur en consulenten van de LOB volgen de ontwikkelingen op de voet, zegt ze, vooral om te zien of veraarden kansen biedt voor begraafplaatsen. ‘Daarom is het cruciaal,’ laat Kooistra per mail weten, ‘om bij het gesprek hierover aan tafel te zitten. We moeten dit als begraafplaatsen niet missen.’
En terecht, want als ik aan Immanuel Baan, uitvaartondernemer en voorzitter van de stichting, vraag of begraafplaatsen logische plekken zijn om te gaan veraarden – in publicaties elders heeft hij het vooral over uitvaartcentra – blijkt hij daar nog helemaal niet aan gedacht te hebben.
Maar ís een begraafplaats de goede plek om er te veraarden? Tanja Medema, bedrijfsleider van de vier gemeentelijke begraafplaatsen in Utrecht, is vanaf het eerste moment dat ze hoorde over humaan composteren (2020) enorm enthousiast over het idee. Ze overwoog destijds zelfs om ‘te experimenteren’ met veraarden in lege grafkelders. Maar nu ziet ze enkele praktische bezwaren. “Een lichaam veertig dagen lang in een cocon onder geconditioneerde omstandigheden bewaren, wat kost dat? Is hier een sluitende businesscase van te maken? Ik zie begraafplaatsen nog niet voorzien in deze lijkbezorgingsoptie, of we moeten leegstaande gebouwen hiervoor willen inzetten.”
De prijs die Meine Erde vraagt voor een Reerdigung blijkt echter (relatief gezien) laag: 2.100 euro. (In Amerika vraagt Return Home omgerekend circa 4.600 euro en Recompose 6.500 euro.) Olga Perov, woordvoerder van Meine Erde, laat weten dat het bedrijf het belangrijk vindt veraarden mogelijk te maken voor iedereen. “Door ruimte te hebben voor meerdere cocons in één alvarium, kan de prijs laag worden gehouden. De cocons voor het tweede alvarium zullen worden gemaakt van gerecycled plastic, kunnen vele jaren worden hergebruikt en zo de kosten drukken.”
Bovendien verbruikt veraarden weinig energie. Perov: “De hoeveelheid elektriciteit die de cocon in veertig dagen nodig heeft voor ventilatie, sensortechnologie en het langzame wegen, is minder dan een huishouden van vier personen in twee, drie dagen verbruikt. Met de nieuwe cocons zal het verbruik nog verder dalen. Bij de veraarding worden geen fossiele brandstoffen gebruikt.”
De aarde
In Duitsland bestaat de zogenaamde Friedhofspflicht. Dat betekent dat een lichaam, de as na een crematie en de aarde na het composteren op een begraafplaats begraven moeten worden. As mag ook begraven worden in de inmiddels vele Bestattungswälder (begraafbossen) die er inmiddels zijn in het land, de compost die overblijft na veraarden niet. Perov: “Of dit in de toekomst zal veranderen valt nog te bezien.” In Duitsland wordt de circa 150 liter aarde die na veraarden overblijft van een mens, ondiep begraven in een graf, daarbovenop komt een dunne laag ‘normale’ aarde. Feitelijk maakt de Friedhofspflicht veraarden daardoor duurder dan nodig zou zijn, want je hebt nog steeds een graf nodig. Maar het is ook jammer, want de ontstane voedzame compost wordt nu eigenlijk ongebruikt en ‘verspilt’ aan een graf.
In Amerika mag de aarde wel mee naar huis worden genomen en in de natuur, mits toestemming is gevraagd aan de eigenaar, of eigen tuin als compost worden gebruikt. Het lijkt voor de hand te liggen dat als veraarden in Nederland wettelijk mogelijk wordt, dat hier ook gaat mogen. Precies zoals nu de as na cremeren mee naar huis mag worden genomen.
Tanja Medema denkt niet dat begraafplaatsen per se blij zullen zijn met 150 liter aarde (circa 55 kilo) per veraarding. “Dat is veel. Onze begraafplaatsen, en ik denk dat wij geen uitzondering zijn, houden veel grond over. Wij zitten niet te wachten op 55 kilo grond per overledene om tussen de rodondendrons te strooien. Als dit dé uitvaarthype wordt – waar ik persoonlijk wel op hoop, mits het betaalbaar is voor iedereen – dan kunnen wij die grond niet kwijt. Deze grond gebruiken als afdeklaag op een ouderwets graf is noch voor de mensen die kiezen voor traditioneel begraven noch voor de nabestaanden van de veraarde persoon een aanlokkelijke optie, vermoed ik.”
In Amerika, zo schrijft Recompose op haar website, is humane compost al gebruikt om boomgaarden aan te leggen, rozentuinen mee te voeden én er is een bos (Bells Mountain) waaraan mensen de compost, als ze die niet zelf willen meenemen, kunnen schenken. Zowel in Amerika als in Duitsland is de grond na veraarden onderzocht en veilig en goed bevonden. Recompose meldt dat ‘de compost een pH-waarde heeft tussen 6,5 en 7, wat ideaal is voor de meeste planten.’
Spreekbuis
Heeft Susanne Duijvestein, lobbyist van het eerste uur voor veraarden in de openlucht en nu penningmeester van de stichting, het idee van ‘natuurlijk veraarden’ helemaal losgelaten? In februari 2020 was er zelfs sprake van een experiment met veraarden op de onderzoeksbegraafplaats bij het AMC in Amsterdam van anatoom Roelof-Jan Oostra. Duijvestein: “En toen brak corona uit en dat heeft alles onderuit gehaald. Het is niet uitgesloten dat het alsnog gebeurt, maar door de ontwikkelingen in Duitsland, en omdat Meine Erde hun data met ons deelt, hebben we nu deze weg ingezet. Een onderzoek naar composteren in de buitenlucht en bovengronds heeft nogal wat voeten in de aarde, waar ook veel geld voor nodig is. Er zijn allerlei variabelen die getest moeten worden, zoals regenval, medicijngebruik, het is niet even zo gedaan. Iemand moet het initiatief daartoe nemen en daarvoor geld aanvragen.”
De stichting zal dat onderzoek niet initiëren. De stichting wil vooral ‘een spreekbuis zijn voor iedereen die een vorm van veraarden mogelijk wil maken in Nederland,’ aldus Immanuel Baan. “Op dit moment is de techniek die nu in Amerika en Duitsland wordt gebruikt de meest haalbare. Als in de toekomst andere technieken ontwikkeld worden, willen we daar zeker aandacht aan besteden.”
Duijvestein: “Het beste scenario is dat veraarden op zo’n manier in de wet wordt opgenomen, dat het de natuurlijke weg niet uitsluit.”
Op het ministerie van Binnenlandse Zaken wordt momenteel de mogelijkheid onderzocht van het alsnog uitbrengen van een advies door de Gezondheidsraad op basis van de verkregen data uit Duitsland. Esther Kooistra: ‘Voor het ministerie zal het ook een voorwaarde zijn dat het initiatief voor deze innovatie vanuit de branche zelf dient te komen en breed wordt gedragen, voordat überhaupt het proces van mogelijke opname in de vernieuwde Wet op de lijkbezorging wordt overwogen.’
De tijd lijkt rijp voor veraarden. Kooistra: ‘De term “veraarden” is goed gekozen. Deze zal meer aanspreken dan “humaan composteren” en zo een positieve bijdrage leveren bij het onder de aandacht brengen bij burgers/klanten van deze vorm van lijkbezorging. Hoe meer ashes to ashes, dust to dust wil je het hebben? Stoffelijke resten “als bron van nieuw leven” (compost) in een “natuurlijke kringloop”. Heel boeiend in een tijd met meer en meer aandacht voor duurzame uitvaarten en de groeiende wens de aarde minder te belasten.’
Op www.veraarden.nl is meer te vinden over de plannen van Stichting Veraarden. Door je aan te melden voor de nieuwsbrief, kun je steun betuigen aan het initiatief om veraarden mogelijk te maken in Nederland. De site van Meine Erde: www.meine-erde.de.
Bijensymboliek. Bij Meine Erde ligt het lichaam in een cocon, die vervolgens in een houten honingraat wordt geplaatst die de cocon tijdens het veraarden omsluit en beschermt. De cocons staan in een alvarium, wat Latijn is voor ‘bijenkorf’. Foto: Meine Erde
