Tekort aan islamitische c.q. eeuwigdurende graven

Het nieuwe virus dat dit voorjaar mensen aan huis bindt en grenzen deed sluiten, maakte opeens heel duidelijk dat veel moslims een ‘eeuwigdurend graf’ willen en vrezen dat er daarvan in Nederland niet genoeg voorhanden zijn. Want ‘voor onbepaalde tijd’ is voor veel moslims te vaag. En een plek op een natuurbegraafplaats te openbaar.

De islamitische begraafplaats Riyad Al Jannah in Zuidlaren die afgelopen april is opengegaan. Er is plek voor 1700 graven (van één diep)

Op 24 april jongstleden – eerder dan gepland – werd de eerste overledene begraven op de islamitische begraafplaats Riyad Al Jannah (‘de tuin van het paradijs’) in Zuidlaren. Eind januari ontbrak nog bijna de helft van de benodigde 410.000 euro voor aankoop van de grond. Stichting BIBIN (Bijzondere Islamitische Begraafplaatsen in Nederland) had tot 1 juli de tijd de rest via donaties binnen te halen. Het coronavirus kwam en het geld stroomde binnen. Alleen giften van Nederlandse moslims, want donaties uit het buitenland worden niet geaccepteerd, verzekert BIBIN. Angst bij moslims om in een graf terecht te komen dat niet ‘voor eeuwig’ is, deed ze naar de portemonnee grijpen. Omdat repatriëring van overledenen naar Marokko verboden is (ook nog op het moment dat dit geschreven wordt), was een begrafenis in Nederland de enige optie. (Turkije liet het overbrengen van overledenen nog wel toe, maar geen nabestaanden.)
Op begraafplaats Riyad Al Jannah wordt de eeuwigheid gegarandeerd. Op bijna alle andere begraafplaatsen in Nederland niet, want een grafrecht voor onbepaalde tijd is toch iets anders.

Onbepaald te vaag
De Wet op de lijkbezorging kent twee soorten grafrecht, voor bepaalde en voor onbepaalde tijd. Onbepaald wil zeggen dat het tijdstip van aflopen van het grafrecht nog niet bekend is. Meestal komt het er op neer dat het grafrecht blijft bestaan zo lang de begraafplaats blijft bestaan. ‘Onbepaalde tijd’ is voor veel moslims niet duidelijk genoeg. Religiewetenschapper Khadija Kadrouch-Outmany,die promoveerde op islamitisch begraven in Nederland en België (ze onderzocht de overwegingen van Nederlandse moslims met betrekking tot de plaats waar zij begraven willen worden), legt uit: “Natuurlijk, het concept ‘eeuwig’ is niet van deze wereld, maar het graf is voor moslims dan ook de eerste stap naar het hiernamaals. Het is een heel ander soort beleving, het heeft een religieuze en een emotionele kant. Als er dan een uitvaartondernemer aan tafel zit, die het over onbepaalde tijd heeft, maar ook termijnen noemt – 50 of 100 jaar – en zegt dat een een graf voor altijd blijft bestaan, mits de begraafplaats blijft bestaan of mits toekomstige generaties blijven betalen, dan is dat niet wat men horen wil.”
Nederland kent inmiddels zo’n 60 à 70 begraafplaatsen die een islamitische gedeelte heeft, schat de LOB, wat een verdrievoudiging is ten opzichte van tien jaar geleden. Maar op veruit de meeste van die begraafplaatsen zit aan het grafrecht een termijn vast.

Zoals in Amsterdam. Het islamitische grafvak op De Nieuwe Ooster is in 2012 in nauw overleg met het PIBA (Platform Islamitisch Begraven Amsterdam) opgezet. Er worden grafrechten voor maximaal 50 jaar uitgegeven, die steeds kunnen worden verlengd. Communicatiemedewerker Carla van der Elst (via de mail): “Voor alle burgers gelden dezelfde regels. Dat betekent dat de grafrust gewaarborgd wordt zolang er voor een graf wordt betaald. Verschillende oplossingen voor de eeuwige grafrust zijn binnen het PIBA aan de orde geweest. Een aantal koepelorganisaties kan zich bijvoorbeeld vinden in het individueel herbegraven (in een kistje) van de resten (beenderen) na verloop van de huur van het graf. Er kan ook een stichting worden opgericht die verlenging van grafrechten waarborgt of mensen kunnen zich richten tot een bestaande, algemene stichting die de zorg voor het graf kan overnemen. Amsterdam gebruikt de term ‘eeuwig’ niet, we moeten zo nu en dan uitvaartondernemers en verzekeraars vragen dit ook niet te doen.”

De gemeente Utrecht waarschuwt op haar site: ‘Onbepaalde tijd betekent niet voor eeuwig. Als degene aan wie het recht verleend is overlijdt, moeten zijn of haar erven het graf overschrijven op een nieuwe rechthebbende.’ Op dit moment betaalt men 170 euro aan leges voor de overschrijving en verder niets. Ervaring leert, aldus Tanja Medema, bedrijfsleider van de begraafplaatsen, “dat een onbepaalde tijd-graf gemiddeld 70 jaar stand houdt. En dan oplost in de tijd.”

Om hoeveel graven het?
Volgens de meest recente cijfers van het CBS (uit 2016) beschouwt 4,9% van de ongeveer 13,5 miljoen Nederlanders boven de 18 jaar (665.000 volwassenen) zichzelf als moslim.
Volgens Hamed Amrino van BIBIN (op kanttekening.nl) zijn er 1,1 miljoen moslims in Nederland (mogelijk zijn dan de minderjarigen meegerekend). Hij berekent: “Als tien procent daarvan tussen nu en dertig jaar komt te overlijden, dan is er binnen dertig jaar vraag naar 11.000 graven waar eeuwigdurende grafrust wordt gegarandeerd. Dit is een enorm aantal, waarbij ik er in deze berekening vanuit ga dat slechts tien procent van de Nederlandse moslims dit wil.”

Garantie?
Twee begraafplaatsen in Nederland, de Gemeentelijke Begraafplaats Oude Landen in Nuenen, die beheerd wordt door een stichting, en R.K. Begraafplaats Mastendreef in Bergen op Zoom, waar een deel is ingericht als islamitische begraafplaats (met een eigen ingang), gebruiken de term ‘eeuwigdurend’ wel en zeggen die ook te garanderen. Bij beide staat het zwart op wit op de grafakte: ‘Omdat er sprake is van eeuwigdurend grafrecht zal nooit op initiatief van de Gemeente Nuenen als eigenaar van de begraafplaats worden overgegaan tot ruiming.’ In Bergen op Zoom wordt in de grafakte gesproken van een graf met ‘eeuwige grafrust/onbepaalde tijd’.

De beheerder in Nuenen, Berry Leurink, reageert enigszins geïrriteerd op ons telefoontje, want De Begraafplaats blijkt al ‘de zoveelste’ te zijn die hem belt en vraagt wat ‘eeuwig’ precies inhoudt. “Alle media heb ik al aan de lijn gehad. En allemaal vragen ze of die garantie van eeuwigheid er echt is. Ja, die is er, de gemeente heeft dat toegezegd. Maar laten we duidelijk zijn, niemand kan dat voor 100% garanderen. Het is altijd op basis van vertrouwen. Dat geldt óók voor Zuidlaren.” Hij vindt het dan ook jammer dat sommigen binnen de moslimgemeenschap de betrouwbaarheid van Nuenen openlijk betwijfelen en geloofsgenoten proberen weg te houden van de begraafplaats

Mark Masereeuw van Bergen op Zoom heeft gemerkt dat moslims het vaak niet prettig vinden dat er een rechthebbende moet zijn. Want één slordige rechthebbende (hij verhuist, gaat dood en niemand neemt het grafrecht over) en wég eeuwige grafrust. Op de graf-akte van Bergen op Zoom staat weliswaar onderaan dat bij ‘een graflocatie voor eeuwige/ onbepaalde tijd grafrust een rechthebbende NIET verplicht is’, toch is die tot nu toe altijd genoteerd. Maar Masereeuw werkt aan alternatieven: “Ik vertel de rechthebbende dat wanneer hij/zij komt te overlijden, zijn of haar moskee onze contactpersoon zal worden. Ik ben samen met SIORH (Samenwerkingsverband Islamitische Organisaties Regio Haaglanden, AK) bezig om een aparte stichting op te richten waar de rechthebbende  zich kan aanmelden en de Stichting de nieuwe rechthebbende wordt.”

Nuenen houdt vast aan een rechthebbende, want aldus penningmeester Harrie van Gestel: “Wij vinden dat we een rechthebbende moeten hebben voor het geval er iets met het graf aan de hand is. Stel dat een gedenkteken is vernield en je hebt geen rechthebbende, dat is het tasten in het duister.”

In Zuidlaren is Stichting BIBIN de rechthebbende. En de stichting garandeert eeuwige grafrust. Dat kunnen wij, zegt de voorzitter van BIBIN Hamid Amrino, “omdat de grond in eigen bezit is.” En als de begraafplaats vol is en er geen geld meer binnenkomt? “Binnen de islam is er de maatschappelijke verplichting te begraven en de graven te behouden. De moskeeën rondom de begraafplaats sluiten een convenant met ons waarin ze beloven daar voor te zorgen, ook financieel.”

Alternatieven?
In Amsterdam beseffen moslims heel goed dat DNO een graf biedt ‘voor lange tijd zonder de garantie van eeuwigheid’, aldus Carla van der Elst: “Moslims zijn natuurlijk geen homogene groep, maar hebben binnen hun geloof, verschillende wensen en inzichten.”
Dé moslim bestaat niet. Kadrouch-Outmany denkt dat er vast moslims zijn die een natuurbegraafplaats een goed alternatief vinden (de meeste natuurbegraafplaatsen zeggen ook dat een graf bij hun voor altijd is). “Het past binnen de leer van de islam, aandacht voor de natuur. Moslims worden geacht het milieu te beschermen en te erover te waken.” (Een kleine rondvraag onder de natuurbegraafplaatsen die LOB-lid zijn, leert echter dat moslims hier hun plek nog nauwelijks gevonden hebben.)
Voor Hamid Amrino van BIBIN is een natuurbegraafplaats sowieso geen optie. “Die zijn openbaar voor iedereen, dus daar lopen ook Nederlanders hun hond uit te laten, je weet dan niet wat er gebeurt op zo’n graf.” En wat ook meespeelt voor veel moslims, zegt hij, is dat moslims liever niet naast niet-moslims liggen en een besloten eigen begraafplaats of veld willen. In Zuidlaren zijn ze nog strikter, want daar zijn alleen Soennieten welkom. Weliswaar van alle nationaliteiten en culturen, maar soennitisch. “Dat is toch niet anders als bij christenen,” zegt Amrino. “Daar heb je ook katholieke, gereformeerde en hervormde begraafplaatsen.”

Aan de andere kant klinkt het progressieve geluid van iemand als columniste Yesim Candank, aanhangster van een liberale islam. In een column op rtlnieuws.nl stelt zij de wens naar eeuwigheid ter discussie: ‘Er leven tussen de 850 duizend en 1 miljoen moslims in Nederland. Als al die mensen straks eeuwig grafrecht willen in ons land, heb je behoorlijk wat “voetbalvelden” nodig. Ruimte die we in dit kleine, dichtbevolkte land hard nodig hebben, voor woningen bijvoorbeeld. Wordt het niet eens tijd om de definitie van eeuwig grafrecht te herzien? Dat eeuwig wat minder eeuwig wordt? En met hoe “eeuwig” kunnen moslims dan eventueel vrede hebben?’

Wat kost de eeuwigheid?
Aantrekkelijk aan de islamitische begraafplaats in Zuidlaren is de prijs van een eeuwigdurend graf. Die is 2715 euro en daar zit alles in: het graf delven, de bekisting, een eenvoudige herdenkingssteen (iedereen dezelfde), onderhoud en beheer van het graf en de administratiekosten. Op de website staat dat deze prijs gehanteerd kan worden ‘omdat de grond van de begraafplaats is betaald door de gemeenschap middels donaties.’ En: ‘Bestuurders maken geen aanspraak op vergoedingen. De werkzaamheden voor BIBIN zijn onbezoldigd.’ Een graf op een natuurbegraafplaats is bijna twee keer zo duur, rond de 4.500 euro (graf en begraaftarief samen), met uitschieters naar boven, tot 10.000 euro. En ook in Bergen op Zoom, Nuenen en op de islamitische begraafplaats in Almere betaalt men aanmerkelijk meer. In alle gevallen gaat het om een één diep graf, dat schrijft de islamitische traditie voor.

De toekomst
BIBIN wil meerdere islamitische begraafplaatsen met eeuwigdurend grafrecht realiseren, liefst mooi verspreid door Nederland. En er zijn ook nog andere islamitische organisaties op zoek naar grond om een begraafplaats te beginnen, want inmiddels is duidelijk dat ‘de overheid het niet tot haar taak beschouwt om islamitische begraafplaatsen op te zetten.’ (Website van BIBIN.) En ook de Tweede kamer is niet van zins dat te veranderen, ontdekte Denk-Kamerlid Farid Azarka eind maart toen hij een motie indiende om op korte termijn begraafplaatsen met eeuwige grafrust te realiseren in Nederland. Deze motie werd, met slechts 34 stemmen voor, verworpen.

Het zal echter niet makkelijk zijn geschikte en betaalbare grondstukken te vinden. Grond is schaars in Nederland, zeker in de Randstad. DENK Amsterdam onderzoekt al enige tijd de mogelijkheden voor een islamitische begraafplaats in de hoofdstad, maar de grond aldaar wordt vrijwel uitsluitend in erfpacht uitgegeven en dat is voor moslims geen gewenste constructie.

BIBIN hoopt snel een tweede begraafplaats te kunnen realiseren in Utrecht aan de Hamlaan waar grond vrij is gehouden om een gemeentelijke begraafplaats aan te leggen voor bewoners van de wijken Vleuten-de Meern en Leidsche Rijn, maar dat gaat niet door. Een ideale plek voor BIBIN, meent Hamid Amrino, maar de gemeente zit dwars. Amrino: “De gemeente zegt dat er een openbare begraafplaats moet komen, maar een islamitische begraafplaats is óók een openbare begraafplaats.” Hij verwacht dat de vraag naar islamitische graven en begraafplaatsen snel groter zal worden. Op kanttekening. nl zegt hij: “Na de coronacrisis zal dit probleem bij de Nederlandse moslimgemeenschap nog steeds op het netvlies staan. De huidige toestand heeft ons aan het denken gezet. Waar worden wij begraven op het moment dat we komen te overlijden? We merken dat deze vraag steeds meer Nederlandse moslims bezighoudt.”

Ook Kadrouch-Outmany verwacht dit. Maar ze zag al eerder een ommekeer. “Mijn onderzoek dateert van tien jaar geleden, toen zei 90% van de moslims dat ze in Marokko of Turkije begraven wilde worden, ook de jongeren. De laatste jaren zag je dat al veranderen, ook onder invloed van bekende Nederlanders, zoals burgemeester Aboutaleb van Rotterdam die heeft laten weten in Nederland begraven te willen worden.”

In Nuenen zag beheerder Leurink de laatste weken absoluut een toename in het aantal begrafenissen op het islamitische gedeelte. En ook hij denkt dat dit zo zal blijven. “We horen het van jonge mensen, die zeggen: ‘het was overmacht dat we vader of moeder hier begraven moesten. Maar we zien nu dat het toch wel erg fijn is om je vader of moeder zo dicht bij je te hebben en het graf te kunnen bezoeken.’”

We zijn benieuwd naar uw reactie

of plaats uw reactie direct op het LOB-forum.