Leve het lijkenhuisje!

Er staan honderden lijkenhuisjes op de Nederlandse begraafplaatsen, waaronder heel bijzondere. Ze fungeren meestal als opslagplaats. Zonde. Alsof dat het enige is wat je er mee kunt doen.

Om de hoek waar ik woon is een oud stukje spoor bewaard gebleven, inclusief een perron en een seinwachtershuisje. In het huisje is het kleinste museum van Amsterdam gevestigd, Museum Perron Oost, waar doorlopend exposities te zien zijn. Het is zo klein dat je de hele expositie door de ramen kunt bekijken. Qua omvang is dit huisje vergelijkbaar met de vele lijkenhuisjes die op tientallen begraafplaatsen in het land te vinden zijn, waaronder heel bijzondere, maar waar meestal weinig mee gebeurt. In de meeste gevallen fungeren ze als opslagruimte, en dat is zeker handig als er geen enkel andere overdekte plek op de begraafplaats te vinden is, maar je kunt er veel meer mee doen.

Cholera
In 1866 werd Nederland – niet voor de eerste keer – getroffen door een uitbraak van cholera, er waren 21.000 doden te betreuren. Het werd hoog tijd dat er meer maatregelen werden getroffen om besmettelijke ziekten een halt toe te roepen. Dat leidde in 1872 tot de Wet tot Voorziening tegen Besmettelijke Ziekten. In de wet was onder andere de verplichting opgenomen voor elke begraafplaats in Nederland om een lijkenhuisje te bouwen waarin overledenen die gestorven waren aan een besmettelijke ziekte geïsoleerd konden worden opgebaard, om verdere besmetting zo veel mogelijk tegen te gaan. Gemeenten en kerken hadden alle vrijheid wat betreft het ontwerp, met als resultaat dat er in Nederland honderden unieke lijkenhuisjes verrezen. Van heel eenvoudige tot architectonische meesterwerkjes.

Soms moet je er op gewezen worden om te beseffen dat iets bijzonder is en ook nog eens in zo’n grote hoeveelheid aanwezig. Dat deed Jesse Krol met de Nederlandse lijkenhuisjes. Sinds       enkele jaren fotografeert hij ze door het hele land en plaatst ze, in zwart-wit, op zijn instagrampagina: @lijkenhuisjes. Om deze huisjes (plus de plek waar ze staan) bij een nog breder publiek onder de aandacht te brengen, maar ook om begraafplaatsen te laten inzien hoe bijzonder zo’n huisje kan zijn, zijn er nu 45 vereeuwigd in een Begraafplaatsboekje.

Schijndodenhuisje
Op de cover van Lijkenhuisjes staat het in neoclassiscistische stijl opgetrokken exemplaar dat te vinden is op de gesloten oude algemene begraafplaats van Ouderkerk aan den IJssel. Dit huisje is ouder dan de meeste lijkenhuisjes. Het is van oorsprong een schijndodenhuisje, ook wel baarhuisje genoemd. Schijndodenhuisjes werden vanaf het begin van de 19e eeuw op Europese begraafplaatsen neergezet, als direct gevolg van de eind 18e-eeuwse ‘romantische’ fascinatie en angst voor de schijndood. De huisjes dienden om zich ‘te vergewissen van een stelligen dood’. De doden werden er gedurende minstens 36 uur opgebaard, alvorens zij begraven werden. Na 1872 werden deze huisjes tevens lijkenhuisje.

Het huisje in Ouderkerk aan den IJssel is een rijksmonument, dateert uit 1847 en is gerestaureerd in 2012/13. En mogelijk heeft er al eerder een baarhuisje gestaan, schrijft Op d’IJssel (periodiek van de historische vereniging Ouderkerck op d’IJssel). Het huisje is van hout, grijs geschilderd, en staat op een hoge bepleisterde stenen onderbouw. Het hout maakt het zeer kwetsbaar, wat ook in 2012 bleek. “Het hout was zo erg aangetast dat het huisje in nieuw hout exact is nagebouwd,” vertelt Theo Bakkers, oud-burgemeester van de gemeente Ouderkerk en namens de historische vereniging betrokken bij de restauratie. “De begraafplaats is altijd toegankelijk. Het wekelijks onderhoud van de begraafplaats en het baarhuisje geschiedt door de gemeente met medewerking van twee vrijwilligers. Het groot onderhoud, zoals schilderen, geschiedt op kosten van de gemeente. Twee jaar geleden is het baarhuisje opnieuw geschilderd. In het baarhuisje zijn nu onder andere de oude baar met kleed en de grafbekistingen opgeborgen.”

Het huisje fungeert vooral als landmark in het Zuid-Hollandse dorp. Het is vanaf de straat prachtig te zien, aan het eind van een grindpad, op de straat staat een tekstbord met de geschiedenis van plek en huisje.

In de verkoop
Nog maar weinig begraafplaatsen zien de meerwaarde van een lijkenhuisje in. Uitzonderingen zijn de algemene begraafplaats van Heerewaarden, waar de gemeente Maasdriel het lijkenhuisje uit 1873 voor 30.000 euro liet opknappen en langs de twee muren aan de achterzijde van het huisje urnennissen heeft geplaatst. En op de R.K. begraafplaats in Paasloo is het lijkenhuisje uit 1874 verbouwd tot Mariakapel.

In Halsteren dacht de gemeente het lijkenhuisje in de verkoop te kunnen zetten. Het huisje staat op de oude gesloten begraafplaats aan de Dorpsstraat. In de Provinciale Zeeuwse Courant (PZC) liet Gerard Brusselaars in 2020 weten dit ‘een krankjorum idee’ te vinden. Brusselaars woont tegenover de begraafplaats, heeft zich verdiept in de geschiedenis van de plek en geeft er elke zaterdag, voor wie wil, een rondleiding en toont dan ook het interieur van het lijkenhuisje.

Twee jaar later is de verkoop van de baan. Brusselaars: “Ik denk dat de gemeente nooit in het huisje is geweest, anders hadden ze het plan nooit bedacht, het is veel te klein – een hokje van drie bij vier meter – om er iets commercieels mee te doen. Bovendien is het een onderdeel van de begraafplaats en een schatkamer van verhalen.” Zo staat er bijvoorbeeld in de oude balken de handtekening van gemeentelijk werkman De Kock en is de oude draagbaar voor het laatst gebruikt bij de Watersnoodramp.

Lees dit artikel als een oproep om ook van het lijkenhuisje op uw begraafplaats iets bijzonders te maken. Transformeer het tot urnenplek Maak er een ‘museumpje’ van, zoals Museum Perron Oost (www.museumperronoost.nl/perron-oost). Zet er een koffiezetapparaat in en stel het elke zondag open voor publiek. Of restaureer het en zet er ’s avonds een lamp op. Of bedenk iets anders. En als u dat heeft gedaan, laat het ons weten: [email protected].

Het lijkenhuisje in Ouderkerk aan den IJssel in 2011, twee jaar voor de restauratie (wikimedia commons)

Begraafplaatsboekjes, uitgegeven door Stichting Eindelijk: www.stichtingeindelijk.nl