Kistschroeven

Meindert de Boer, vrijwilliger op de r.k. begraafplaats te Blokker, heeft in de 32 jaar dat hij op de begraafplaats werkt diverse oude sierkruizen en sluitschroeven, ook wel kistschroeven genoemd, gevonden. Een kistschroef is het verbindingsmiddel waarmee het deksel op de doodskist wordt bevestigd.

De Boer vindt deze schroeven ‘zo nu en dan tijdens zijn schoffelwerkzaamheden op de begraafplaats’, schrijft hij. ‘Het zijn geen wereldschokkende vondsten, maar mogelijk wel interessant genoeg om er nader op in te gaan.’ Hij heeft er wat vragen bij en is benieuwd of andere beheerders en grafdelvers ook dergelijke vondsten doen. Hij vermeldt ook nog dat de bodem uit zware kleigrond bestaat, dat de katholieke parochie in Blokker sinds 1615 bestaat en dat de begraafplaats achter de voormalige ‘Molkenboer-kerk’ uit 1852 ligt.

Vier typen
De Boer onderscheidt vier verschillende uitvoeringen en stuurde van elke uitvoering een foto mee:
Type A is inclusief sieruiteinden 50 mm. hoog en 50 mm. breed en aan beide zijden voorzien van Christuscorpus. Rond het hoofd is een stralenkrans. Het materiaal is verzinkt ijzer. Het voetstuk van het kruis is geplaatst op een bol van lood van 20 mm. in doorsnede. De werkelijke schroeflengte (ijzer) is 60 mm.
Type B is uitgevoerd in verchroomd ijzer: rond 10 mm, hoog 53, breed 47 mm. De kruisuiteinden zijn bolvormig afgewerkt. Het voetstuk is geplaatst op een bol van lood van 20 mm. in doorsnede. De schroeflengte (ijzer) is 70 mm.
Type C is uitgevoerd in koper of brons, 55 mm. hoog en 43 mm. breed en heeft een kwartronde strip van 6 x 11 mm. Het voetstuk is van koper of brons, rond en in doorsnede 34 mm, hoog 10 mm. De schroeflengte was voor 50% geoxideerd.
Bij type D is de sluitschroef in cirkelvorm uitgevoerd, diameter is 38 mm., onder 16 en boven 8 mm dik. Het materiaal: mogelijk binnenzijde lood, omkleed met een verchroomd metaal. Aan beide zijden is een opgelegd kruis van 26 x 18 mm. De schroeflengte is totaal weggeroest. De Boer: ‘Bij het vinden van sluitschroef D dacht ik eerst dat het een opgebrand waxinelichtje was. Ik gooide het bijna in de afvalemmer. Nadat ik de modder er iets had afgewreven, werd het kruisje zichtbaar.’

Middeleeuwen
De Boer vraagt zich af of er is gepubliceerd over kistschroeven. Want hoe kun je ze dateren en plaatsen? Welke bedrijven uit welke landen fabriceerden kistschroeven zoals hij ze heeft gevonden? En zijn er meer modellen bekend? Wij hebben de vragen voorgelegd aan Leon Bok, funerair adviseur. “Toevallig worden er de laatste tijd wel vaker vragen gesteld over kistbeslag,” zegt Bok. Onder kistbeslag verstaat hij schroeven, handvaten, spijkers en ander bevestigingsmateriaal. Het materiaal waarvan de schroeven zijn gemaakt zegt iets over de datering, aldus Bok. “Galvaniseren werd pas voor het eerst in de 19de eeuw toegepast. Oudere kistschroeven waren vaak van smeedijzer. Elke smid had wel een eigen vorm om herkenbaarheid te vergroten. Met het toenemen van de giet- en legeringstechnieken ontstonden meer mogelijkheden voor gespecialiseerde smederijen. Die gingen steeds meer in serieproductie werken, waardoor kistschroeven goedkoper geproduceerd konden worden. De snelle groei van katholieke begraafplaatsen in de negentiende eeuw deed de vraag naar speciale kistschroeven groeien. Daar zijn de schroeven van De Boer voorbeelden van.” Gevonden kistschroeven kunnen zo oud zijn als de kist. En kisten worden ongeveer vanaf de Middeleeuwen gebruikt, aldus Bok. “Van de eerste gesmede spijkers die wat meer uitgewerkt werden, tot de hedendaagse schroeven.” Volgens Bok is er vast gepubliceerd over kistschroeven. “Maar waarschijnlijk in archeologische rapporten die nauwelijks ontsloten zijn. Henk Kok geeft in zijn boek Thanatos (over de geschiedenis van de laatste eer, uitgegeven in 2005 door Berne Boekmakerij, red.) wel een mooi overzicht van wat er op dit gebied vandaag de dag allemaal nog te koop is. En dat is heel veel.” Bok zegt dat er in de negentiende eeuw geen specifieke bedrijven waren die dit materiaal maakten. “Het waren de ‘gewone’ dorps- en stadssmederijen die soms zeer fraaie kruisschroeven konden maken. In de negentiende eeuw ontstond meer specialisatie en ook werden meer vormen mogelijk. Ik denk dat er naast de vier door De Boer getoonde exemplaren nog wel honderden andere modellen bekend zijn!”
De kistschroeven die De Boer heeft gevonden hebben alle een kruis. Dat maakt ze tot een typische katholieke kistschroef. Maar kistschroeven komen op alle kisten voor, zegt Bok, en de vormen kunnen dan ook erg verschillen. “Uit de 17de en 18de eeuw zijn kistschroeven bekend in de vorm van een soort Napoleonssteek, maar ook kruizen zoals deze.”