Je weet nooit wat je aantreft

Ruimen is veel in het nieuws de laatste tijd. De Begraafplaats wilde wel eens weten hoe een gewone ruiming, zomaar ergens in Nederland, in zijn werk gaat. Rob Bruntink bezocht diverse keren de Algemene Begraafplaats in Leerdam, waar in het najaar van 2007 meer dan 140 familie- en algemene graven werden geruimd. Hij sprak met zowel de ruimers als met de betrokken medewerkers van de gemeente.

De Algemene Begraafplaats van de gemeente Leerdam in de herfstzon is een pareltje. De verkleurende bladeren van de tientallen bomen – forse platanen en kastanjebomen, maar ook subtiele treurbeuken en berken – steken mooi af tegen het blauw en wit van de lucht. Strakke taxushagen verdelen de begraafplaats in rechthoekige vakken. Daartussen paden van gras of voorzien van witte kiezelstenen. De grafstenen laten Nederland van een conservatieve kant zien: het aantal grafmonumenten dat afwijkt van de gangbare betonnen of marmeren plaat of steen is beperkt.

Het is pauze in de knalgroene keet van de grafruimers. Jochem van Andel (24) en Maurice Temminck (18) eten boterhammen en nemen Cup-A-Soup. Ze zijn net met ‘het echte werk begonnen: graven ruimen. De dagen daarvoor hebben ze de afscheiding – hekken met zwart worteldoek – neergezet en de grafstenen verwijderd. In het eerste graf dat geruimd werd troffen we een schoon lijk aan, zegt Temminck. De buurman was echter minder goed verteerd. Om de botten van de benen zat bijvoorbeeld nog een sponsachtig goedje. 

De ruimers moesten grofweg op twee locaties op de begraafplaats aan de slag: bij de hoofdingang en achterop de begraafplaats. Op het achterste deel ruimden ze zo’n 35 algemene graven. Vooraan ging het om zon 100 familiegraven. De grond op de begraafplaats is divers: er zijn delen met zware en lichte klei, maar er zijn ook zandgronden. Ook de periode waaruit de te ruimen graven dateren loopt uiteen: er zijn graven van 20 jaar geleden, maar ook van 80. Het betekent voor de ruimers dat er voortdurend een grote mate van onvoorspelbaarheid bestaat ten aanzien van de vraag wat zij onder de stenen aantreffen. De staat van ontbinding lijkt soms minder aan de tijd of de grondsoort te liggen, maar meer aan de kleding waarin men begraven is, zegt Van Andel. Sommige synthetische stoffen houden de vertering nogal tegen. Heb je iemand met een nachtpon aan van een bepaalde stof, dan kun je soms een heel lichaam in een keer uit het graf halen. Tenminste: als de stof het houdt. 

Ook het type kist – was deze van eiken of spaanplaat – bepaalt veel. De ruimers kwamen tot hun verbazing enkele kisten tegen waarvan de bodem met teer bewerkt was. Waarom kistenmakers dat hebben gedaan is voor ons een groot raadsel, zegt Temminck. Sommige kisten roken zelfs nu nog sterk naar teer. Dat moet toch problemen hebben gegeven met het opbaren? Problemen voor de ontbinding geeft het in ieder geval wel; in een enkele kist stond een laagje water.

Publicaties
De voorbereidingen van deze ruiming begonnen al ruim een jaar geleden, zegt Cees Uittenbogaard, beleidsmedewerker Groen,Begraven van de afdeling Openbare Ruimte van de gemeente Leerdam. Ondanks een recente uitbreiding van de begraafplaats hebben we ook de wat wij noemen oude ruimte nodig. De graven die nu geruimd worden dateren grotendeels uit de jaren 1930-1990. Van sommige graven waren de rechten recent verlopen, van andere al vele jaren.

Uittenbogaard heeft alle rechthebbenden aangeschreven. Ook zijn er publicaties over de op handen zijnde ruiming geplaatst in het Algemeen Dagblad en de lokale huis-aan-huis-krant Het Kontakt. Op de begraafplaats zelf werd de publicatie op het mededelingenbord gehangen. Daarnaast werden een jaar van te voren bordjes bij de grafvelden neergezet die bezoekers op de voorgenomen ruiming wezen. De aankondigingen leverden een paar veranderingen op; enkele ruimingen werden herbegravingen.

Dat het ondanks alle moeite tch niet lukt om iedere grafbezoeker te bereiken, blijkt halverwege het ruimwerk. Een man meldde zich bij ons en vroeg zich af waar een bepaald graf was gebleven, zegt Maurice Temminck. Het ging om een algemeen graf dat we net de week ervoor hadden geruimd. Hij zei van niets te hebben geweten over de ruiming. We hebben hem laten zien waar de resten waren begraven. Dat was voor hem prima. Dergelijke voorvallen zijn inherent aan de wijze van administreren; de mensen die het graf bezoeken zijn niet altijd ook de rechthebbende. Als niet-rechthebbenden slechts eens in de zoveel jaar naar het graf komen en geen contact met de rechthebbenden onderhouden, missen zij alle informatie over de op handen zijnde ruiming.

De vaste (dagelijkse) bezoekers van de begraafplaats lijken verdeeld over de hoge mate van activiteit die de ruiming met zich meebrengt. Een deel ziet het als verzetje, volgt nauwlettend de bewegingen van de ruimers of maakt af en toe een praatje. Sommigen proberen door spleten in de hekken iets van de ruiming te zien. Een ander deel stoort zich aan de herrie die de ruiming met zich meebrengt, vooral door de aanwezigheid van een aggregaat. Deze is voor de warmte en de koffie van de ruimers (er was geen elektriciteit beschikbaar), en staat naast de keet. Ik begrijp dat het nodig is voor hun werk, maar gaat dit nog lang door?, moppert een van hen verstoord. 

Bestek
De door de ruimers te verrichten werkzaamheden staan omschreven in het bestek Begraven 2007-2008 te Leerdam. Het deel over de ruiming beschrijft gedetailleerd welk werk er per graf verricht moet worden. De gemeente nodigde drie bedrijven uit om op het bestek in te schrijven. De keuze viel op het bedrijf dat al jarenlang het werk op de begraafplaats doet (ook het groenonderhoud en de grafdelvingen): Den Adel Hoveniers, dat onderdeel is van TG (Terrein  Groenvoorziening) en onder meer een vestiging in Leerdam heeft. In grote lijnen luidde de opdracht: de vakken waar geruimd wordt afzetten, stenen (zo heel mogelijk) weghalen, de beenderen in drie lagen weghalen en afvoeren naar een verzamelgraf, houtresten afvoeren naar een container en de vakken weer egaal maken.

Voor de ruiming van dit jaar is een nieuw verzamelgraf aangelegd. Het verzamelgraf dat voor de vorige ruiming is gegraven was nog niet vol, zegt Cees Uittenbogaard. De beenderen van de algemene graven uit dit jaar konden daar nog bij. Daarnaast is het nieuwe verzamelgraf gegraven. Hierin zijn de resten van de familiegraven begraven. 

Het bestek meldt precies hoe groot het verzamelgraf moet zijn (een gat van 4 x 3 x 1,5 meter) en hoe dat nieuwe graf gedraineerd moet worden (met welke buizen, en zelfs welke bekleding die buizen moeten hebben: kokosvezel type 1000 g). Volgens een recent besluit van het Leerdamse College van Burgemeester & Wethouders komen er op korte termijn informatiebordjes bij de verzamelgraven te staan. In totaal telt de begraafplaats vier verzamelgraven. Alleen bij het eerste graf staat nu een markering, die overigens door struikgewas aan het zicht wordt onttrokken.

Het bestek schrijft voor dat de ruimers niet met een trommel werken, maar de beenderen of botten handmatig ontgraven. Dit gebeurt nadat het graf eerst met een bak leeggegraven is. Zo’n trommel vind ik niet respectvol, zegt Uittenbogaard. Ervaringen uit het verleden hebben laten zien dat het met de hand goed te doen valt. Natuurlijk is er altijd de kans dat er ergens een werveltje achterblijft, maar dat liever dan het scheiden met een trommel. Trommelen zou in de praktijk trouwens nog flink lastig of zelfs onmogelijk zijn geworden. Op veel plaatsen is de klei te dik, op andere plekken waren de lichaamsresten verstrengeld met wortels van taxushagen. 

Op de foto
Den Adel had tot enkele jaren geleden vaste jongens voor het ruimwerk, maar om uiteenlopende redenen waren zij voor deze klus niet inzetbaar. In de hoveniersploeg is het ruimwerk niet geliefd; behalve Jochem van Andel en Maurice Temminck waren er geen medewerkers voor te porren. Jochem had het wel eens eerder gedaan, voor Maurice was het de eerste keer. Ik kan het goed van me afzetten, zegt Van Andel. Je moet er gewoon niet teveel over gaan nadenken. Ook Temminck kan het werk goed aan. Als mijn werkgever me nog eens vraagt voor ruimingswerk, zeg ik ja. Het mooie van zo’n klus is dat je lange tijd achter elkaar met dezelfde collega werkt. Je raakt op elkaar ingesteld. Dat maakt het werk makkelijker. De meeste moeite hebben ze met de geur. We hebben wel kapjes, maar die houden niet alles tegen, zegt Van Andel. Soms komt er een geur vrij die zo scherp is dat-ie de volgende dag nog steeds in je neus zit.

De jongens werken ongeveer van 7 uur s ochtends tot 4 uur ’s middags, maar kunnen niet constant doorwerken. Als er een begrafenis is, moeten zij daags ervoor het graf delven. Tijdens de begrafenis zelf kunnen zij niets doen. Gemiddeld is er om de paar dagen wel een begrafenis. Dat zijn slechte dagen voor de ruimers: Het schiet niet op, zeggen ze dan. Vandaag maar zeven graven kunnen doen. Tijdens het werk was het goed weer, geven ze aan: overwegend droog, de temperaturen schommelden overdag tussen de 5 en 15 graden. Gelukkig was het niet warm, zegt Van Andel. Tijdens de vorige Leerdamse ruiming waren er dagen met 25 graden en hoger geweest. De geur was soms echt niet te harden.

Het werk vond deze keer plaats toen de eerste nachtvorst inviel. Werd er vroeg in de ochtend gegraven, dan steeg de damp op uit de grond. Zat je beneden in een graf, dan was dat lekker warm aan de knien, zegt Temminck. Het werk was even moeilijk toen zich een vrouw meldde die bij een ruiming aanwezig wilde zijn en ieder botje van haar overleden opa op de foto wilde zetten. Ze had daar een verhaal bij waarvoor ik alle begrip kon opbrengen, maar we konden het niet toestaan, zegt Temminck. Enerzijds moet je mensen op zo’n moment tegen zichzelf in bescherming nemen, omdat je van te voren niet exact weet wat je zult aantreffen. Anderzijds: wat gaat ze met die foto’s doen? We hebben er even overleg over gehad met de gemeente. Uiteindelijk is het prima afgelopen. Ze bedankte ons nog voor de toelichting die we erbij hadden gegeven.

Whisky
De grafruimingen zijn duidelijk geen restpost in het begraafbeleid van de gemeente, geeft Cees Uittenbogaard aan: Het is mijn verantwoordelijkheid om kwaliteit te leveren. Dat betekent in eerste instantie dat de gemeente een plaats biedt voor begraven en gedenken, maar daarbij houdt het niet op. Het product begraven betekent ook dat ik naast rust en ruimte een waardige, lees: volledige lijkontbinding verzorg. De toekomstige ruiming speelt ook een rol bij de vraag wat wel of niet mee de kist in mag. Flessen whisky of andere breekbare giften zijn bijvoorbeeld niet toegestaan: te gevaarlijk voor de ruimers. Tijdens deze ruiming werden dan ook weinig verrassingen aangetroffen.

Een volledige ontbinding valt op deze begraafplaats nog niet mee, vanwege de gevarieerde zand- en kleigrond. Ook de hoge grondwaterstand maakt het streven van Uittenbogaard moeilijk te realiseren. Sommige delen van de begraafplaats zijn hierdoor niet zomaar opnieuw te gebruiken, omdat een vertering binnen de grafrechttermijn niet te verwachten valt. Vaak is het nodig de percelen op te hogen, om de volgens de Wet op de lijkbezorging vereiste ruimte te krijgen tussen grondwaterstand en maaiveld. Ook extra drainage kan nodig zijn. Namens de gemeente hield opzichter Klaas Boot een oogje op de uitvoering van de ruiming. Hij liet bijna iedere dag even zijn gezicht zien. Het zijn secure jongens, had hij voordien al gezegd, en in die verwachting is hij niet teleurgesteld. Het was ook erg geruststellend dat ze zelf aan de bel trokken als ze op onduidelijkheden stuitten. Zowel Klaas Boot als Cees Uittenbogaard kijken dan ook tevreden terug.

Met het ruimen van de graven is het werk op de begraafplaats echter nog niet gedaan. Het voorste gedeelte was afgelopen decennia al flink verzakt in vergelijking met de rest van de begraafplaats, maar is door de ruiming nog lager komen liggen; de ruimers haalden in dat deel onder meer zon 3 ton hout uit de grond. Dat deel moet binnenkort nog zon halve meter opgehoogd worden, zegt Klaas Boot. Maar eerst moet de grond inklinken. Of ook dit werk door de secure jongens zal worden gedaan, weten zijzelf nog niet. Maar we komen graag terug. “

De ligging
De Algemene Begraafplaats in Leerdam ligt aan de westelijke rand van de stad, tegen het poldergebied aan dat pas zon 10 kilometer verderop wordt doorsneden door de A27, tussen Gorinchem en Utrecht. De Algemene Begraafplaats bestaat bijna honderd jaar, is ongeveer 25.000 vierkante meter groot en telt ruim 4000 familie- en algemene graven. In een apart gebouw is een columbarium. De meest recente uitbreiding van de begraafplaats dateert van 2004. Toen werd de begraafplaats met 145 graven uitgebreid.

Folder
Iedereen die belangstelling heeft voor een graf op de Leerdamse begraafplaats, krijgt de gemeentelijke brochure Begraven in Leerdam. Informatie over wat kan en wat moet bij het regelen van een begrafenis of crematie. De keuzemogelijkheden staan vermeld (algemeen graf of familiegraf), net als de diverse lengtes van de grafrechten en de mogelijkheden voor verlenging. In de folder staat duidelijke taal over het ruimen: een graf wordt geruimd als het grafrecht van een familiegraf niet wordt verlengd of wanneer voor een algemeen graf de periode van grafrust is verstreken.