Horeca op de begraafplaats

Theehuis Selwerderhof met uitzicht op het groen en de begraafplaats

Koffie en de geur van warme appeltaart

Anja Krabben

Een café of theehuis beginnen op de begraafplaats? Is dat geen toppunt van gastvrijheid? Maar is het haalbaar voor iedereen? Wat is je doel: een volwaardig horecabedrijf voor een breed publiek of een warme ontmoetingsplek voor mensen die een graf hebben bezocht? ‘Het kopje thee of koffie kan de gang terug naar huis wat verlichten.’

In Amsterdam staat het grootste succesnummer onder de ‘koffiehuizen’ op begraafplaatsen: de Brasserie op R.K. Buitenveldert. Deze begraafplaats ligt dan ook uniek, midden op de Zuidas met de vele kantoren, heeft diverse scholen voor de deur én een entree aan de straatkant. Het zit er bijna altijd vol, zeker met lunchtijd. ‘De beste plek om even uit te rusten na een dag school of lekker even bij te praten. Lekkere koffie ook voor veganisten!!,’ luidt een positieve beoordeling op Trip Advisor.

“Ik hoor dat daar bijna geen bezoekers van de begraafplaats zitten,” zegt Lars Beckers, sinds enkele maanden de general manager van begraafplaats en crematorium Westgaarde in Amsterdam en een echte ‘hospitalityman’. Hij overweegt om op Westgaarde het ParkCafé Westgaarde – van start gegaan in 2006, maar al weer enkele jaren gesloten – weer open te gooien. Waarom is het eigenlijk dicht gegaan? “Ik denk dat ze het niet rendabel hebben kunnen krijgen. In de begintijd stond er een vast iemand in het café, later werd het café toegevoegd aan de catering voor de condoleances. Dat betekende dat er in de koffiekamer een belletje afging als er iemand het café binnenkwam. Dat werkt op den duur natuurlijk niet.” Hij denkt wel dat het haalbaar moet zijn: een rendabel café. Hoe, daar gaat hij zich de komende tijd in verdiepen. “Corona gooit roet in het eten, maar ik ben voornemens een bedrijfsplan voor het café te schrijven en wil liefst in 2021 weer open gaan.”

Divers bezoek
Begraafplaats en crematorium Westerveld in Driehuis (eigendom van de Facultatieve) had de primeur, in 2001 verscheen daar het eerste café op een begraafplaats: Petit Café Westerveld. Het is er nog steeds en loopt goed. In 2015 werd ook op de andere begraafplaats van de Facultatieve, Moscowa in Arnhem, in de oude beheerderswoning een theehuis ingericht, waar koffie, thee, frisdranken, gebak, tosti’s en broodjes worden verkocht. Beide locaties zijn zeven dagen per week geopend. Zowel het café als het theehuis worden bemand door betaalde medewerkers van de Facultatieve, cateringmedewerkers die ook bij de condoleances werken. ‘Op Moscowa behalve in het weekend,’ mailt locatiemanager André Kruijmer. ‘Dan wordt het theehuis door studenten bemand. In de rustige uren verrichten de medewerkers administratieve taken, zodat die uren ook effectief gebruikt worden.’ (We hebben vragenlijsten gestuurd naar alle 13 cafés en theehuizen op begraafplaatsen, antwoorden kwamen per mail terug. Soms volgde er een telefonisch interview.)
Ingrid Huybers van Westerveld, mailt dat de bezoekers heel divers zijn. ‘Mensen die vroeg van huis gaan voor een plechtigheid en die vooraf wat komen drinken of eten. Families die met een klein gezelschap nog wat na komen drinken. Veel grafbezoekers inderdaad. Maar ook bezoekers die door de duinen gaan wandelen of fietsen. Op zondag hebben we veel vaste bezoekers die elke week een graf bezoeken.’

Plaatselijke krant

Petit Café Westerveld en Theehuis Moscowa zijn uniek in het feit dat alle medewerkers worden betaald. Op alle andere begraafplaatsen met horecagelegenheid lukt dat niet. Vaak is de plek ook níet opgezet door de begraafplaats zelf. Zoals in Groningen, waar uitvaartondernemer Nellian Dijkema de initiatiefnemer was. In het boekje Het theehuis Selwerderhof (2009) staat dat ze ‘op een gure winterochtend’ in het jaar 2000 het graf van haar moeder en haar broertje bezocht op begraafplaats Selwerderhof. ‘Ze kreeg het koud en moest terug. Eigenlijk had ze nog wat langer willen blijven. Toen ze terugliep, kwam ze langs de kleine aula, een gebouwtje verscholen tussen het groen, opslagplaats voor het gereedschap van de tuinlieden. Ze begon te fantaseren, over koffie en de geur van warme appeltaart. En nog even rustig kunnen zitten, niet meteen weg bij het graf. Thuisgekomen begon ze haar fantasie uit te werken…’ Drie jaar later (2003) verrichtte de toenmalige wethouder de opening van Theehuis Selwerderhof. In het jaar daarvoor was er door Dijkema en medevrijwilligers een stichting opgericht, een gebruikersovereenkomst met de gemeente getekend, sponsors en nog meer vrijwilligers gevonden en de aula flink verbouwd.
En zo ging het ook op de gemeentelijke begraafplaatsen in Leeuwarden, Emmeloord, Assen, Sneek en Heusden en op begraafplaats Orthen in Den Bosch. Een leeg gebouw – lijkenhuisje, mortuarium, beheerderswoning, voormalige aula of rouwcentrum – wordt omgetoverd tot (meestal) theehuis, uiteraard als het even kan met terras! Er wordt een stichting opgericht (alleen in Heusden, waar deze zomer Juffrouw Bax is open gegaan, is men nog aan het het onderzoeken of een stichting de juiste vorm is) en er werken alleen vrijwilligers, in praktisch alle gevallen vrouwen. ‘Mensen die goed kunnen luisteren en die een goede gastvrouw of gastheer kunnen zijn.’ (Sneek)

Het vinden van de vrijwilligers blijkt geen probleem te zijn, zeggen de meesten. Emmeloord heeft er 28, Assen 19, Leeuwarden en Groningen 40, Den Bosch 30. Een artikel in de plaatselijke krant zorgt meestal voor veel aanmeldingen.

Zonder (meestal blijvende) financiële steun gaat het ook niet. De inkomsten uit drank en versnaperingen zijn niet toereikend. (De prijzen worden ten behoeve van de laagdrempeligheid vaak ook laag gehouden.) Sponsors en hulp van de gemeente (die geen huur rekent) zijn nog steeds nodig.

Café Roosenburgh maakte deel uit van de nieuwbouw aan de oude doodgraverswoning waarin ook Uitvaartmuseum Tot Zover is gehuisvest. Dit café neemt daardoor zo’n bijzondere positie in, dat we dat hier verder buiten beschouwing laten.

Mobiele koffieplek
Geen ruimte voor een café of theehuis en geen geld voor nieuwbouw? Dan is een mobiele koffietent wellicht de oplossing. In Utrecht ging afgelopen september Bakkie TrösT van start, een samenwerkingsverband tussen de gemeentelijke begraafplaatsen Utrecht en Stichting TrösT. De gemeente heeft een keetwagen vrolijk laten beschilderen en deze wordt eens per maand op een van de Utrechtse begraafplaatsen gezet, mensen kunnen er terecht voor koffie en een troostend gesprek bij verlies en rouw. Vrijwilligers van Stichting TrösT – de stichting heeft ook Café Tröst in de binnenstad van Utrecht – bemannen de keet. De keet kan ook bij andere evenementen of activiteiten op de verschillende begraafplaatsen worden ingezet.
In september is ook Villa TrösT open gegaan in de oude beheerderswoning op de Essenhof in Dordrecht, opgezet door een ‘zusterorganisatie’ van Stichting TrösT. Geen echt café, meer ‘een koffiekamer voor mensen in de rouw’.

Het doel
Is elke begraafplaats geschikt voor een café of theehuis? Hoe groter de begraafplaats en/of hoe meer uitvaarten, hoe meer toeloop. ‘Een café of theehuis voldoet aan een verwachtingspatroon dat burgers hebben van een grote begraafplaats,’ meent André Kruijmer. Op de grote(re) begraafplaatsen zijn de bezoekersaantallen dan ook hoger. In Theehuis Moscowa 10 tot 40 per dag, op Rhijnhof 25 tot 30, maar in Assen, Leeuwarden en Sneek nog geen 10.

De plek speelt ook een rol. In Heusden komen veel fietsers uit de omgeving en wandelaars uit de buurt naar de begraafplaats, zegt Sandra Holm, initiatiefnemer van Mejuffouw Bax (dat is vernoemd naar mejuffrouw Maria Clara Josepha Bax, die in de 19e eeuw Vrouwe van Oudheusden, Elshout en Hulten was). “De begraafplaats ligt aan een fiets- en wandelroute.” Dat is ook waar Beckers van Westgaarde denkt dat er ‘kansen liggen’. “De kansen om een café te laten slagen zie ik op drie gebieden: mensen die blijven hangen na een uitvaart, bezoekers aan een graf en mensen die recreëren. Wij liggen langs de fietsroute naar de Tuinen van West, een groengebied in Amsterdam Nieuw-West.”

“Maar zelfs als de begraafplaats in the middle of nowhere ligt, kun je er een goedlopend café van maken,” zegt Anja Vink, directeur van R.K. Buitenveldert. “Als je iets bijzonders en kwalitatief goeds neerzet, dan komen de mensen.” Ze adviseert Beckers gebruik te maken van ‘de prachtige vijver’ van Westgaarde, waar het café op uitkijkt. “Zet daar stoeltjes en tafeltjes om heen.”

Maar het belangrijkste is, zegt Vink, “weet wat je wil, wat is je doel met het café?”

Voor de meeste is dat eenvoudig: Er zijn voor ‘mensen die even willen bijkomen na een bezoek aan een graf. Het luisterend oor bij de koffie of thee is een aangename meerwaarde. Geldt ook voor het toiletbezoek trouwens, dat verder in een omtrek van 1000 meter niet mogelijk is.’ (Theehuis Emmeloord.) Het Theelicht in Den Bosch: ‘In onze geïndividualiseerde samenleving bestaat behoefte aan een luisterend oor bij rouw en verlies; een ontmoetingsplek waar mensen hun verhaal kwijt kunnen, in een ontspannen en aangename sfeer. Juist op een begraafplaats vormt die plek een brug tussen de dood en het leven. Het kopje thee of koffie in Het Theelicht kan de “gang” terug naar huis wat verlichten.’

Als dat genoeg is, dan maakt het niet uit of er 2 of 20 bezoekers komen. Maar Anja Vink had hogere ambities: “De insteek was een volwaardig horecabedrijf voor de hele buurt – meer dan een tosti en een soepje – en financieel gezond draaien.” Daartoe werd een medewerker aangenomen met een diploma van de hogere hotelschool. En een tweede medewerkers met horeca-ervaring. Daarnaast werkten er vrijwilligers. “Maar op bepaalde drukke momenten werkten er alleen betaalde medewerkers. Door corona is alles anders.”

Maar dat geeft haar de kans na te denken over wat ze precies wil met de Brasserie. Want het succes heeft ook nadelen. Scholieren die lang blijven hangen, bekertjes op de grond gooien. Voelen de bezoekers aan de begraafplaats zich nog wel welkom? Want Beckers heeft gelijk, het percentage bezoekers van buiten en van de begraafplaats was 80-20%. Vink: “Of je stelt je café helemaal open en probeert zo veel mogelijk mensen binnen te krijgen en dan ga je geld verdienen. Of je richt je vooral op de bezoekers van de begraafplaats en probeert meer een sociale functie te vervullen, voor mensen uit de buurt die eenzaam zijn of om een praatje verlegen zijn, en je organiseert ook avonden voor hen. Maar dan verdien je weinig en ben je afhankelijk van vrijwilligers.” Ze neigt er de laatste tijd steeds meer toe de Brasserie vooral als sociaal trefpunt voor de buurt te laten fungeren.

Voor Sandra Holm is het duidelijk. “Je moet niet verwachten er financieel gezien rijk van te worden, maar wel als mens. Fietsers zijn welkom, maar het gaat om de mensen die komen om gehoord te worden. Het is ook geen normale plek of een normaal terras. Je ziet de graven liggen. En we hebben alleen maar koffie, thee, frisdrank en cake.”

Dat geldt ook voor Theehuis Veldheim. Nicoline Zemering: “Wij hebben koffie, thee, frisdrank en een tosti. En uiteraard ijsjes in de zomer. Er is niet voldoende doorloop voor echte horeca en je wilt niet van alles weggooien.” Ingrid Huybers van Petit Café Westerveld, waar de kaart niet echt klein te noemen is, zegt dat dit geen probleem hoeft te zijn. ‘We zien hier toch dat de meeste bezoekers kiezen voor een kopje soep, uitsmijter of een broodje kroket.’

doen. Sandra Holm: ‘Vooral wel doen. Er zijn altijd voor- en tegenstanders. Begin laagdrempelig, dus eerst bezoekers laten wennen aan het idee.’ Het Theelicht in Den Bosch: ‘Vooral doen! Er is geen moment geweest dat we er spijt van hebben gehad.’

Inspiratie opdoen
– Lees Het theehuis op Selwerderhof van Paulien Andriessen. Het gaat over ontstaan van het theehuis, over de mensen die er komen, die er werken en de activiteiten die er plaatsvinden. Te koop op bol.com, € 12,50.
– Kijk op de websites van de diverse theehuizen en cafés. Daar is veel informatie te vinden over het ontstaan en het beheren van een café of theehuis. Op p. 46 staat een lijst van alle cafés en theehuizen op begraafplaatsen.
– Ga kijken in één of meerdere cafés of theehuizen.