Helicopters boven de Nieuwe Ooster

Nederland is een multicultureel land. Dat is ook zichtbaar op de Nederlandse begraafplaatsen. De Nieuwe Oosterbegraafplaats in Amsterdam heeft ruimschoots ervaring met zigeunerbegrafenissen. Het is een luidruchtige groep mensen met zeer speciale wensen, waarmee het moeilijk afspraken maken is, aldus Etienne Maes, hoofd Uitvaarten van De Nieuwe Ooster.

Blauw van de agenten zag begraafplaats De Nieuwe Ooster in Amsterdam, toen daar in 1994 twee Joegoslavische zigeuners werden begraven die door moord om het leven waren gekomen. Aanleiding tot de moorden was een vete tussen twee families en een kwestie over vals geld. De families hadden elkaar over en weer belazerd en bedreigd. De twee mannen, aangetrouwde familie, werden in België en Duitsland vermoord gevonden en in Nederland bij elkaar begraven. De hele begraafplaats was afgesloten en afgezet met ME. Helikopters vlogen over het complex heen. Politie fouilleerde alle bezoekers en hoopte zo de moordenaar tussen de vele mensen te vinden. Zonder resultaat.

Vanuit heel Europa kwamen mensen de plechtigheid bijwonen, de drukte was enorm. Etienne Maes, hoofd Uitvaarten van De Nieuwe Ooster, was de verantwoordelijke man op deze begrafenis. “Ik vroeg me toen wel af, wat gaat er in hemelsnaam gebeuren? Ik moest met al die veiligheidsmaatregelen toch gewoon mijn werk doen: ik moest ze begraven.” Uiteraard is dit voorval niet illustratief voor de meeste zigeunerbegrafenissen. Maar toch, bijna altijd is er wel iets bijzonders aan de hand.

Twee koningsgraven
Zigeuners hebben een sterk gevoel voor traditie en kennen een grote gemeenschapszin. Familieleden begraven ze dan ook het liefst op een locatie waar al bekenden liggen. Op De Nieuwe Ooster liggen zestien familieleden uit drie families, waaronder drie koningen. Het is een luidruchtige groep mensen met zeer speciale wensen, aldus Maes, waarna hij vertelt over Petrov, de koning uit Joegoslavië, die als eerste zigeuner op De Nieuwe Ooster werd begraven. Later gevolgd door zigeunerkoning Frits Petalo en diens zoon en opvolger Koko (Koos), in 1995. De begrafenis van laatstgenoemde was er zonder meer een van koninklijke allure. De rouwkoets werd door acht paarden getrokken, de stoet – die de halve stad doorkruiste – werd begeleid door een dixielandorkest en op de begraafplaats brachten twee zangeressen ‘I did it my way’ van Frank Sinatra ten gehore. Als laatste groet werden er witte duiven los gelaten.

“Zigeuners begraven hun doden altijd in een zinken kist die in een grafkelder wordt bijgezet,” vertelt Maes. “Zodoende kunnen ze hun overledenen altijd weer uit het graf halen en meenemen. Bij Petrov lag het in de bedoeling om hem ooit weer in Joegoslavië te kunnen herbegraven. Om de een of andere reden lukte dit niet en heeft hij op de begraafplaats een mooier graf gekregen.”

Bij zigeunerbegrafenissen wordt nooit gebruik gemaakt van de aula op de begraafplaats. Eerst wordt er een dienst gehouden in een rooms-katholieke kerk in de buurt. Voorop in de rouwstoet loopt iemand met een kruis met daarop de naam van de overledene. Dit kruis wordt later als aandenken achter de grafsteen gezet. Het begraven zelf is een uitbundig en langdurig ritueel. Met veel emoties, huilbuien, drank, eten en muziek.

“Zigeuners zijn vreselijk gastvrij,” aldus Maes. “Tijdens de begrafenis moet iedereen een glaasje meedrinken, ook de medewerkers van de begraafplaats worden uitgenodigd.” Bij elke begrafenis hoort een orkestje. Nabestaanden bepalen ter plekke hoeveel muziek ze willen horen door de accordeonist, violist of zanger per nummer geld in de handen te stoppen. Ook aan de dode wordt geld meegegeven. Tijdens de begrafenis gooit iedereen naar eigen vermogen geld op de kist. Maes: “De bedragen kunnen stevig oplopen. Er gaat soms zoveel geld mee de grond in dat de familie na de plechtigheid bezorgd informeert of niemand het graf kan openen en het geld meenemen.”

Bij mannelijke overledenen worden vrouwen aan het graf geweerd. De echtgenote neemt van tevoren afscheid; het is niet de bedoeling dat oncontroleerbare emoties nog eens worden uitgeleefd. Bij een grote begrafenis zitten de vrouwen dan ook aan de buitenkant te huilen terwijl de mannen het begrafenisritueel volbrengen. Als een vrouw wordt begraven zijn wel beide seksen rondom het graf te vinden.

Zigeuners verzorgen hun graven goed. Maes: “Soms rijden nabestaanden het terrein op, zetten de autoradio keihard aan en gaan het graf schoonmaken. Ze houden van ‘mooie’ graven en de monumenten worden steeds verder uitgebreid. Ze doen echt veel meer aan de herdenking van hun doden dan de gemiddelde Nederlander.”

Niemand
Zigeuners zijn na een uitvaart moeilijk te traceren. Om verliesposten te voorkomen worden de kosten van de begrafenis en het graf altijd op voorhand contant betaald. Maes: “Zigeuners houden domweg niet van het betalen van rekeningen. De familie wijst een persoon aan die geld inzamelt voor de familie – het benodigde bedrag is verbazingwekkend snel bij elkaar gebracht. Vooral de broers van de overledene dragen hun steentje bij.”

De Nieuwe Ooster heeft bij voorkeur met één contactpersoon van de familie te maken die beslissingsbevoegd is. Maes: “Vaak is er een taalprobleem en dan is het handig als deze persoon Nederlands verstaat. In het uitzoeken van een goede plek voor het graf gaat veel tijd zitten. Goede afspraken zijn lastig te maken: ze spreken wel een tijd af maar komen uiteindelijk wanneer het hen uitkomt.”

Dat dit geen loze kreet is, blijkt een paar dagen later. Maes heeft mij uitgenodigd een begrafenis bij te wonen van een zigeuner die is overleden in Denemarken en op De Nieuwe Ooster begraven zal worden. Als ik aankom bij de katholieke kerk waar de dienst gehouden zal worden, is alles gereed voor het afscheid. De pastoor is er. De dragers. De uitvaartondernemer. Maar verder staat de kist moederziel alleen in de kerk. In geen velden of wegen is een nabestaande te bekennen. De afscheidsdienst gaat uiteindelijk gewoon door, dankzij een onverstoorbare pastoor. De dragers en de uitvaartondernemer luisteren toe op de eerste rij. Bij aankomst op De Nieuwe Ooster blijkt dat ook daar nog steeds niemand is komen opdagen. Begraven zonder familie gaat de uitvaartondernemer te ver, waarop de politie een bezoek brengt aan het huis van de familie. Die blijkt gewoon thuis te zijn: men is ervan ‘overtuigd’ dat de begrafenis een dag later plaatsvindt. Er zit niets anders op dan de kist terug te brengen naar het rouwcentrum en de begrafenis enkele dagen uit te stellen. Een zorgvuldig geplande uitvaart waar niemand komt opdagen. Een unicum in de geschiedenis van De Nieuwe Ooster.

Een geval apart
Het bekendste zigeunergraf op De Nieuwe Ooster is dat van de familie Petalo. Het is na het Van Heutz monument het grootste grafmonument op de begraafplaats, gebouwd door een Noorse steenhouwerij, die alleen al aan de opbouw drie dagen werk had. De kosten worden geraamd op anderhalve ton. Het monument is opgericht voordat Koko Petalo, de zigeunerkoning, kwam te overlijden. Zijn overleden grootouders hadden al een graf in IJsselstein, maar zijn hier herbegraven. Nu is er alleen nog plaats voor de moeder van Koko. Maes: “Als zij komt te overlijden, moet de steen met behulp van een kraan worden weggehaald. De steenlichter van de begraafplaats kan deze gigantische granieten platen niet omhoog takelen en een opening zit er niet in.”

De toekomst van het monument baart De Nieuwe Ooster zorgen. Maes: “Het graf wordt door ons onderhouden, maar wie gaat het in de toekomst betalen? De broer van Koko heeft bij plaatsing voor twintig jaar betaald, maar de technische dienst wil graag eens praten over wat er ondertussen allemaal is bijgezet. De familie komt niet meer en overleg is daardoor niet mogelijk. Ze willen een hek om het monument neerzetten, dat kan alleen als ze betalen. De tarieven die de begraafplaats hanteert zijn voor een normaal grafmonument, maar dit is nauwelijks nog een gewoon grafmonument te noemen. Er is een speciaal tarief voor uitzonderlijke monumenten. De familie heeft het kamp in Amstelveen na de begrafenis echter verlaten en niemand weet waarheen ze zijn vertrokken. Contact krijgen is dus bijna onmogelijk.”

Bij het graf staat een oud, aangetast bordje: ‘Het .raf mag .iet worden betreden’. Karakteristiek aan het graf zijn de twee stoeltjes met het tafeltje waarop een fles drank en een pakje sigaretten liggen. Maes: “Dat was de lievelingszitplaats van Koko, iedereen is welkom. Iets te drinken is er meestal ook.” Er ligt inderdaad een aangebroken zakflesje met vieux. Op het monument is een hoefijzer bevestigd, een gelukssymbool. Het verwijst naar de naam Petalo, dat spoor betekent, van de sporen die bij het paardrijden worden gebruikt.