De voordelen van meerstammige bomen

In de zomer volgde Ada Wille een clinic over meerstammige bomen. Een inspirerend betoog van de clinicleider maakt indruk op haar. Vanaf dat moment let ze op hoeveel meerstammige bomen er op begraafplaatsen staan. Niet veel, zo blijkt. En zelf heeft ze ze, eerlijk gezegd, in haar eigen beplantingsplannen ook nauwelijks opgenomen – op een paar meerstammige krentenboompjes na. Tijd voor nieuwe inzichten en ideeën die zij graag met u deelt.

Van nature groeit een boom uit één stam en is tot onderaan betakt. Het beeld dat de meeste mensen van bomen hebben, en zelfs kinderen tekenen ze zo, is die van een opgekroonde doorgaande stam. Decennialang is de rechtdoorgaande straatboom, opgekroond en symmetrisch gekweekt de norm geweest. Meerstammig is een boom die met meerdere stammen uit de grond groeit of zich net boven het maaiveld (0 – 20 cm.) in meerdere stammen vertakt, in tegenstelling tot (straat)bomen met een recht doorgaande stam. Het sortiment is uitgebreid, met twee tot vijf en zelfs acht stammen, afhankelijk van de soort. In de natuur ontstaan meerstammige bomen door beschadiging van of vraat aan de zaailing, die zich vervolgens herstelt en meerdere stammen vormt. Hakhout is dus niet meerstammig.
Midden 19e en begin 20e eeuw werden in landschapsparken (onder andere door Zocher) wel zogenaamde ‘boomboeketten’ toegepast om snel resultaat te krijgen: meerdere exemplaren van één
soort die in een plantgat werden geplant. Daarnaast kunnen struikvormers door ouderdom uitgroeien tot een meerstammige boom.

Duurzaamheid
Pioniersoorten en zachthoutsoorten kan men meerstammig planten door meerdere exemplaren in een plantgat te plaatsen. Met duurzamere (climax)soorten kan dat niet, omdat de verschillende
individuen dan concurrerend worden. Een hoogstam catalpa heeft na verloop van tijd de neiging om
in zijn geheel scheef te groeien en soms zelfs met kroon en al op de grond te gaan liggen. Een meerstammig exemplaar heeft daar geen last van en is dus duurzamer.
Minder duurzame soorten (met kans op afstoten van nevenstammen) zijn:
– Ailanthus, betula (hoe zonniger de standplaats, hoe duurzamer), metasequoia, robinia en salix.
– In het algemeen: bomen met concurrerende stammen. Hier is met name sprake van als meerdere individuele exemplaren bij elkaar geplant worden (‘bomenboeket’). Het voordeel van deze soorten is echter dat je er snel resultaat mee krijgt en ze minder eisen aan de bodem stellen.
Voordelen van meerstammige bomen:
– ze zijn visueel aantrekkelijk qua vorm;
– ze bieden een grote diversiteit door stamvormen (aantal en inplant);
– er is meer massa in de jeugdfase en meer op ooghoogte bloei en blad;
– jonge exemplaren hebben al karakter;
– er zijn minder exemplaren nodig voor meer resultaat;
– de parasolvorm (een natuurlijke dakvorm) is mogelijk;
– bij uitval van een van de stammen blijft de habitus grotendeels intact;
– iedere boom heeft zijn eigen identiteit en karakter;
– het is tastbaarder, dus is er een grotere belevingswaarde;
– ze zijn beter toepasbaar in bakken en op daken.
Een nadeel is dat er een goede begeleidingssnoei nodig is om problemen in de toekomst te voorkomen (zie ook ‘Beheer’). Een groot aantal soorten hebben meer ruimte nodig omdat meerdere
stammen simpelweg meer ruimte in beslag nemen.

Toepassing op begraafplaatsen

Een belrondje langs een paar beheerders van (oude) begraafplaatsen levert een magere oogst op van het aantal meerstammige bomen. Soestbergen in Utrecht heeft één meerstammige kastanje bij de entree. Hoofd begraafplaatsen van de gemeente Utrecht Marinus ter Horst: “Je moet er de ruimte voor hebben en het ontwerp en de sfeer van de begraafplaats moeten zich er voor lenen. De vorm komt pas goed uit bij voldoende ruimte rondom de boom en bovendien moeten de veiligheidsaspecten – zoals het uitbreken van takken bij storm – meegenomen worden bij de locatiekeuze. Qua beheer moet er wel enige bomenkennis aanwezig zijn. Veel beheerders zijn opgeleid in de traditie van straatboombeheer en zijn dus gewend om naar een doorgaande hoofdstam te snoeien en bomen op te kronen. Bij meerstammige bomen moet je de boom juist met rust laten en de groeiwijze kunnen beoordelen om in te kunnen schatten welke takken op termijn problemen kunnen gaan geven (schuurtakken, uitscheuren, et cetera) om tijdig en gericht in te grijpen. Qua beheerintensiteit is er geen verschil tussen een- of meerstammig.”

Op De Nieuwe Ooster in Amsterdam staat slechts één meerstammige Davidia. En Hans IJskes, hoofd Buitendienst van Zorgvlied in Amstelveen zegt dat er geen meerstammige bomen op de begraafplaats staan. “Op oudere begraafplaatsen zijn het vaak oude heesters die zijn uitgegroeid tot boom, zoals de magnolia of de toverhazelaar.”
Albert van der Laan, beheerder van de Algemene Begraafplaats te Zeist: “Wij hebben hier geen meerstammige bomen. Bestellingen lopen vaak via de gemeentelijke groendienst. Als de vaste leverancier ze niet kan leveren, komen ze er niet. Als je als beheerder zelf de vrijheid hebt je planmateriaal te bestellen dan geeft dat mogelijkheden om iets speciaals te planten.”
Marinus van Heldoorn van Kranenburg in Zwolle vindt meerstammige bomen mooi maar heeft ze niet geplant. Waarom weet hij eigenlijk niet. Op Kranenburg is er één meerstammige Chamacyparis, ontstaan door uitbreken.

Hoe te bestellen?
In een bestek wordt een (straat)boom altijd aangeduid met de stamdikte. Bij meerstammige bomen is dat lastiger. Bij het beschrijven dan wel bestellen van meerstammige bomen bij de kweker is het belangrijk om de volgende zaken duidelijk aan te geven: het gewenste aantal stammen, één individu of meerdere exemplaren samen geplant (zie ‘duurzaamheid’), hoogte, breedte en kroonhoogte.

Beheer
Frank van den Brink, boomverzorger van de gemeente Utrecht met meer dan dertig jaar ervaring, vertelt desgevraagd dat ook de gemeente Utrecht geen meerstammige bomen aanplant. Bij meerstammige bomen zijn volgens hem de basisprincipes van snoeien van kracht: letten op goede stamaanhechtingen, geen plaktakken (breken later uit), goede gesteltakken, voorkomen van schuurtakken, kroon controleren op onregelmatigheden (dubbele koppen en dergelijke) en een goede wortelkluit vanwege het gewicht van de stammen. Bij voorkeur moet de boom op de kwekerij 3 tot 4, of
beter 5 tot 6 keer verplant zijn voor het ontwikkelen van een stevige wortelkluit.

Doen dus?
Ja! Kwamen meerstammige bomen vroeger vrijwel niet voor in de catalogi van kwekers, nu is er bij een aantal kwekers een ruim sortiment beschikbaar. Het beheer is goed af te stemmen en vereist geen speciale handelingen en in de dagelijks praktijk van begraafplaatsinrichting en -beheer wordt gezocht naar vernieuwing, zowel qua ontwerpstructuren als het beplantingssortiment. Nu er regelmatig uitbreidingsplannen voor begraafplaatsen gemaakt worden is het interessant om te bekijken of er binnen het toe te passen sortiment ruimte is voor meerstammige bomen; als solitair of – als onderbreking van grafrijen, in kinderhofjes et cetera – in groepjes. Of voor het accentueren van plekken, zoals strooivelden, kruispunten, kinderhofjes. Op bestaande begraafplaatsen kan bij
ruiming en herinrichting van grafvelden zeker kwaliteit toegevoegd worden door op vrijgekomen graven, in de rijen en dergelijke meerstammige bomen toe te passen.
Vooral op die plekken waar weinig ruimte is voor meerdere bomen, is het effect van één meerstammige boom groter dan die van een eenstammige. Het beschikbare sortiment geeft voldoende keuze voor de juiste boom op de juiste plaats. De kwekerijen geven u
graag informatie of beter nog: ga eens kijken! U zult zien dat u er
‘hebberig’ van wordt…