Droge voeten 3: Horizontaal of verticaal

In de vorige twee nummers van De Begraafplaats besteedden we aandacht aan de wet- en regelgeving rond de drooglegging van graven, de bepaling van de grondwaterstand en eenvoudige tips voor verlaging van grondwater. In dit nummer komt de horizontale drainage en het verticale bronneringssysteem aan bod. Wat is voor uw situatie de gunstigste oplossing?

Als er sprake is van chronische wateroverlast en er is geen slecht doorlatende laag (zie deel 2 van deze serie), dan zit u hoogstwaarschijnlijk vast aan een serieus drainagesysteem. En daarmee aan het onderhoud van een dergelijk systeem; een onderdeel dat nogal eens wordt vergeten bij aangelegde systemen. Maar om u niet bij het lezen van de inleiding al te ontmoedigen: laten we bij het begin beginnen.

Horizontaal

Waarschijnlijk kent u dit type drainage wel. Het wordt veel toegepast in de landbouw en bij sportvelden. In de bodem worden op een bepaalde diepte, vrijwel horizontaal, lange buizen aangebracht. Deze doen nog het meest denken aan geribbelde stofzuigerslangen met daarin kleine sleufjes. In de landbouw monden deze drains vaak uit in een sloot. Na een fikse regenbui ziet u uit al die pijpjes een straaltje water komen.
De werking is als volgt. Water volgt de weg van de minste weerstand. Ook in de bodem. Uitvergroot bestaat de bodem, plastisch weergegeven, uit een zak met knikkers (= gronddeeltjes) met daar tussenin open ruimten (= lucht), waar doorheen water zijn weg kan vinden. Een deel van het water blijft in de hangwaterzone; het gedeelte in de bodem boven het grondwater. In deze zone wortelt beplanting zich. Hier zijn water, lucht en voedingsstoffen aanwezig; de drie ondergrondse elementen die nodig zijn voor plantengroei. Bovengronds komt daarbij nog het zonlicht. Indien er meer water valt dan deze hangwaterzone aankan, zakt het surplus aan water naar het lager liggende grondwater en stroomt daar vervolgens heel langzaam door naar de dichtstbijzijnde sloot of rivier. De snelheid van het wegstromen van het wateroverschot en de hoogte van het grondwaterpeil zijn te beïnvloeden middels drainage. Door het aanbrengen van drainstrengen zoekt het water de weg via de minste weerstand, dat is dus via deze drains, en stroomt af. Hoe dichter deze strengen bij elkaar liggen, des te sneller gaat de afstroming en des te minder is de opbolling van het grondwater tussen de drains. In bodemtypes met een zeer fijne structuur zijn een aantal aanvullingen belangrijk. Bij zo’n bodem wordt de drainsleuf vaak gevuld met grof zand, wat de toestroming ten goede komt. Vrijwel altijd wordt er gebruik gemaakt van een omhulling om de drain. Een filter, dat zorgt dat de sleufjes in de drain niet verstopt raken. Soms nog een cocosomhulling, maar tegenwoordig steeds vaker een omhulling van een kunststofvezel. Indien de drain dieper wordt gelegd dan het grondwaterniveau en het uitkomende drainwater wordt verzameld in een pompput van waaruit het water naar een afwateringssysteem wordt gepompt, dan wordt zodoende het peil van het grondwater kunstmatig verlaagd.
Horizontale drainage kan vrij eenvoudig worden aangelegd in een open, braakliggend terrein. In een ingericht terrein is de aanleg echter een heel ander verhaal. Stel dat op uw begraafplaats de grondwaterstand verlaagd moet worden naar een niveau van 3 meter onder maaiveld. De drains moeten vanwege de opbolling tussen de drains nog eens wat dieper worden aangelegd. Heeft u wel eens een kuil gegraven van 3,50 meter diepte? Nou, voor het aanleggen van een horizontale drain, moet u over de gehele begraafplaats sleuven graven met deze diepte en ook nog eens met een onderlinge afstand van 5 tot 10 meter. Krijgt u, dit voor ogen hebbend, hiermee een beeld hoe uw begraafplaats er uitziet tijdens de aanleg?!
Wanhoop niet, maar lees vooral verder. Op een bestaande begraafplaats is deze vorm van draineren daarom vaak geen haalbare kaart. Is echter deze aanlegnachtmerrie achter de rug, dan heeft u een perfecte drooglegging op uw begraafplaats geregeld: gefeliciteerd!
Echter, als u verder niets meer doet, dan zal na een jaartje de werking al aanzienlijk teruglopen en het grondwater weer stijgen. Drains moeten onderhouden worden. Ondanks omhulling rond de drain zullen toch fijne gronddeeltjes in de drainbuis komen en deze op den duur verstoppen. De drains moeten doorgespoten worden. Dit is niet zo’n vreselijk grote ingreep, mits er bij de aanleg rekening is gehouden met het aanbrengen van goede doorspuitpunten die op de juiste plekken zijn aangebracht. Na het doorspuiten gaat alles weer prima. Vooral in de eerste jaren zal dit doorspuiten frequent moeten gebeuren, waarschijnlijk 1 à 2 keer per jaar. Na enige jaren zal de frequentie kunnen worden teruggebracht naar één keer per 1 à 2 jaar, mits er geen ijzeroer in de grond zit. Is dit wel het geval, dan blijft frequent doorspuiten aan de orde. Bij aanwezigheid van ijzeroer zijn nog enkele andere aandachtspunten nodig tijdens de aanleg, maar het voert te ver om dit te vermelden in dit artikel. Een drainagesysteem slijt enigszins tijdens het doorpuiten. Het is niet onmogelijk dat er een breuk ontstaat. Wat dan moet gebeuren? Opgraven en de drain vernieuwen.
Bent u er nog? Het volgende deel van dit artikel doet u wellicht minder zuchten.

Verticaal
Ook dit systeem kent u waarschijnlijk al wel vanuit de praktijk. In een straat moet bijvoorbeeld de riolering worden vernieuwd. Vaak ligt er langs de rand dan een lange dikke slang, waaruit met een boogje zijslangen steken die de grond inprikken. Aan het eind van de dikke slang staat in een groot metalen blok een pomp te zuchten die het water naar rioleringsput of sloot voert.
De werking is als volgt. Om de 3 tot 10 meter steekt een lange buis de grond in, waarvan het onderste gedeelte is geperforeerd. Deze verticale buizen zijn aangesloten op een horizontale verzamelleiding. Aan het einde van deze leiding staat een pomp. Deze pomp zuigt door vacuümwerking het water omhoog, naar een afvoerpunt: de riolering of een sloot. De lengte van de verticale buizen c.q. de perforatielengte in deze buizen bepaalt het niveau van drooglegging. Tussen deze punten vindt, net als bij horizontale drainage, een opbolling plaats.
Aanleg van deze verticale bronbemaling is vrij eenvoudig. Zeker in vergelijking met de horizontale drainage. Dit systeem is goed aan te leggen in nieuw in te richten terreinen, maar zeker ook in volledig ingerichte terreinen. De verticale buizen kunnen op twee manieren worden aangebracht. Met een spuitlans, maar beter: met een grondboor. De ruimte tussen boorgat en buis kan worden opgevuld met grofzandig materiaal. Deze ingreep heeft weinig consequenties voor een ingericht terrein. Op een vorstvrije diepte van ongeveer 60 cm. wordt de verzamelleiding aangelegd. Een kniediepe sleuf moet worden gegraven en gedicht. Dit is heel wat anders dan de eerder genoemde sleuven met een diepte van ruim 3 meter. Deze verzamelleidingen voeren naar een pompput. Een pomp is bij dit systeem hoe-dan-ook noodzakelijk. Deze pompput staat op een verdekte, maar goed bereikbare locatie, waar een licht pompgebrom niet als hinderlijk zal worden ervaren.
Het onderhoud van dit systeem is vrij eenvoudig. Het is zinvol om jaarlijks de pomp te laten contoleren. Dichtslibben van de gaatjes in de verticale buizen is minder snel een aandachtspunt dan bij horizontale drainage. Doordat het water geforceerd – door de zuigende werking van de pomp – de buis in wordt getrokken, is stagnatie van water niet snel een aandachtspunt. Laat het systeem eenmaal per 5 jaar contoleren en zo nodig doorspuiten. Dat is voldoende. Stel dat er in één van de verticale buizen een breuk ontstaat? Geen nood, binnen een mum van tijd wordt direct naast deze defecte buis een nieuwe geboord en aangesloten.
Concluderend kan gezegd worden dat de toepassing van de veel minder bekende verticale bronbemaling een zeer goede optie kan zijn. De aanleg in ingericht terrein is aanzienlijk eenvoudiger dan bij de horizontale variant. Het onderhoud is eenvoudiger en is minder frequent nodig. En in geval van breuk is herstel eenvoudig. De kosten van beide systemen zijn moeilijk naast elkaar te bezien. Hierin spelen vele factoren een rol, waardoor er bij het kostenaspect niet bij voorbaat een winnaar is.

Bezint eer gij begint
Zoals al is gemeld in het eerste artikel uit deze reeks: schakel om te beginnen een onafhankelijk onderzoeksbureau in dat is gespecialiseerd in cultuurtechniek en drainagesystemen. Medewerkers van zo’n bureau kunnen onderzoekingen verrichten: de bepaling van het grondwaterpeil, van de doorlatendheid van de bodem, de bodemstructuur op diverse diepten, et cetera. Pas na bepaling van deze grootheden kan een plan worden opgesteld. Sommige bureaus kunnen door middel van doorrekening van de diverse modellen u tonen hoe de drooglegging verloopt bij de diverse methodes van ontwatering. Zeer boeiend, maar vooral ook zinvol. Nadat u eenmaal het rapport in de hand heeft, stapt u naar enkele aannemers die voor u een vrijblijvende offerte kunnen opstellen. Laat tijdens de uitvoering het onderzoeksbureau meekijken. Vrijwel het gehele systeem is ondergronds en daarom voor u als opdrachtgever moeilijk controleerbaar.
Na het doorlezen van deze artikelenreeks bent u, net als ik, watermanager in de dop. U kent de te nemen maatregelen en weet wat u te doen staat. Iedereen, ook een overledene, heeft recht op droge voeten.

Dit artikel is geactualiseerd in oktober 2021.