Het benauwt minder

Wandgraven zijn in. Tenminste… er wordt veel over gesproken en geschreven. Consumenten laten weten het een interessant alternatief te vinden voor het ‘gewone begraven en cremeren’. En misschien staat niet iedere begraafplaats direct te springen om dit bijzondere maar kostbare alternatief ook daadwerkelijk een plek te geven op de begraafplaats, wel zijn de meeste beheerders nieuwsgierig naar de mogelijkheden en prijzen. Daarom worden de meest brandende vragen hier beantwoord.

Wat is de aantrekkingskracht van het wandgraf voor het publiek?
Wandgraven, galerij- of muurgraven, het zijn diverse benamingen voor hetzelfde: bovengrondse betonnen nissen die zijn verwerkt in een muur, grafheuvel of ander bouwwerk. In Nederland wordt van oudsher begraven ín de grond, hoe drassig die ook is of hoe hoog het grondwater ook mag staan. Pim Fortuyn was de eerste die het grote publiek op de mogelijkheid van het bovengronds begraven wees. Hij had bij leven bepaald absoluut niet de grond in te willen en ligt sinds 2002 in een bovengronds praalgraf in het Italiaanse plaatsje Provesano di San Giorgio. Fortuyn vond het idee besnuffeld te worden door wormen (overigens een misverstand, hier link naar wormenartikel [zomer 2005]) of andere onaangename beestjes niet prettig. En dat is ook de reden waarom veel mensen zeggen het bovengronds begraven een interessant alternatief te vinden voor een grondgraf of een crematie. Ook de drie koninklijke uitvaarten die we recent hebben meegemaakt maakten voor veel mensen nog eens duidelijk dat er meer opties zijn dan begraven en cremeren, namelijk bijzetten. ‘Het is een tussenoplossing voor diegenen die bij een begrafenis of bij een crematie geen goed gevoel hebben,’ zo staat te lezen in een brochure van begraafplaats Heilig Landstichting, waar bovengronds begraven al sinds 1920 mogelijk is. Vorig jaar werd de begraafplaats nog eens uitgebreid met 120 nieuwe wandgraven. Een bezoekster aan de open dag die de begraafplaats eind vorig jaar hield: “Zo’n wandgraf geeft een ruimtelijk idee. Het geeft het gevoel dat ik er nog uit kan, het benauwt niet zoals een gewoon graf dat doet.” Ook de rondleider van die dag hoorde veel positieve geluiden: “Ik hoor van verschillende mensen dat ze vinden dat je bij een wandgraf meer contact kunt hebben met de overledene. Eenvoudigweg door je hand op de steen te leggen, je voelt je dan heel dichtbij. Dat vinden ze een onverwachte ontdekking.”

Wordt het ‘goede gevoel’ ook omgezet in een directe vraag?
Volgens beheerder Eickmans van begraafplaats Heilig Landstichting was er vraag naar de nieuwe wandgraven. “Bij de oude bovengrondse graven gaat het vooral om graven voor meerdere personen in grafheuvels. De nieuwe graven zijn gestapelde eenpersoonsnissen en het ziet er meer uit als een muur. Overigens zijn veel wandgraven nu nog leeg, maar dat zegt niets. Veel wandgraven zijn al gereserveerd of verkocht maar nog niet in gebruik. De vraag is er zeker, anders waren we niet aan de uitbreiding begonnen.” Ook al zijn de prijzen pittig. De graven in Heilig Landstichting worden uitgegeven voor twintig, dertig, veertig jaar of ‘voor eeuwig’. Eickmans: “En dat betekent hier echt voor onbeperkte tijd.” Voor twintig jaar betaalt men 6000 euro en voor de onbeperkte duur 10.000 euro voor twee personen.

Ook Monique Kiekenbosch, hoofd van drie gemeentelijke begraafplaatsen in Enschede, denkt dat het publiek er is voor de 216 wandgraven die, drie hoog, dit jaar worden opgeleverd op de Oosterbegraafplaats. Het verzoek voor de bovengrondse graven kwam in eerste instantie van de Italiaanse gemeenschap in Enschede, die het van huis uit gewend is en het in de grond begraven meer ‘iets voor huisdieren’ vindt. Uit onderzoek onder de Twentse bevolking blijkt echter dat ook veel Twentenaren er positief op reageren. Ook al is de prijs van een wandgraf hoger dan dat van een keldergraf (op de Oosterbegraafplaats zijn geen zandgraven). Een eenpersoons wandgraf gaat in Enschede 3200 euro kosten voor twintig jaar. Ter vergelijking: een keldergraf voor twee personen kost 2400 euro. Maar daar komt dan wel de kosten van een steen of monument bij terwijl bij de prijs voor het wandgraf de standaard natuurstenen afsluitplaat inbegrepen is en alleen de belettering nog extra kosten met zich meebrengt.

Kiekenbosch: “De prijs van 3200 euro is gebaseerd op de kostendekkendheid van de investering. Daar hebben we in dit geval voor gekozen, vroeger was dat nog wel eens anders. Bij een afschrijving in veertig jaar kom je dan uit op dit bedrag.”

Zijn wandgraven ook voor de begraafplaats duurder dan grond- of zandgraven?
De plaatsing van een reeks wandgraven betekent meestal een behoorlijke investering, omdat wandgraven duurder zijn in aanleg dan zandgraven. En ook duurder dan keldergraven, omdat wandgraven om een fraaie afwerking en aankleding vragen. Daar staat tegenover dat wandgraven makkelijk te onderhouden en makkelijk te ruimen zijn, waardoor de exploitatiekosten lager zijn dan bij zandgraven.

Genius Loci, een aanbieder van wandgraven, meent dat wandgraven niet alleen aantrekkelijk zijn voor grote begraafplaatsen die grote investeringen kunnen doen. Met ‘slechts’ vijftig wandgraven blijven de kosten beperkt maar kun je al iets heel leuks bovengronds creëren, aldus het bedrijf. Begraafplaats Duinhof in Lisse is zo’n kleine begraafplaats, daar werden onlangs 76 wandgraven opgeleverd (zie p. 38 e.v.). Overigens moet men er wel rekening mee houden dat muren, grafheuvels of piramides met wandgraven gelden als gebouwen. Meestal zal daarvoor het bestemmingsplan moeten worden gewijzigd.

Wat zijn de voordelen van wandgraven voor de begraafplaats?
De hoge investering kan een nadeel zijn, maar wat zijn de voordelen van wandgraven voor een begraafplaats? De aanbieders van wandgraven noemen de volgende voordelen: wandgraven zijn ruimtebesparend, ruimen gaat een stuk makkelijker, de begraafplaats wordt interessanter voor het publiek omdat het aanbod wordt verruimd en omdat wandgraven de begraafplaats een andere sfeer en ander aanzicht kan geven. Sommigen spreken zelfs over statusverhogend.

Op de laatste algemene Ledenvergadering waar twee presentaties werden gehouden over wand- én keldergraven gaf Arcadis nog een laatste voordeel, namelijk dat het beter zou zijn  voor het milieu. Dat argument laten we nu verder buiten beschouwing, omdat de meningen hierover danig verschillen. Wel kan bovengronds bijzetten een oplossing zijn voor begraafplaatsen die te kampen hebben met een constant hoog grondwaterpeil.

Gaan al deze voordelen voor elke begraafplaats altijd op?
Dat het ruimen bij een wandgraf makkelijker gaat dan bij een zandgraf of een keldergraf in de grond mag voor zich spreken, en heeft geen verdere toelichting nodig. Dit geldt echter niet voor het ruimtebesparingsaspect. Dat argument gaat misschien op voor begraafplaatsen die nu slechts een of twee diep begraven. Want als je drie hoog bijzet kun je twee lichamen meer kwijt op hetzelfde stukje grond dan als je één diep begraaft. Het argument van de ruimtebesparing gaat dus niet op voor begraafplaatsen die nu al drie diep begraven. Want meer dan drie hoog lijkt niet echt bespreekbaar bij begraafplaatsen. LOB-bestuurslid Arie van Kooten, tevens directeur van de Essenhof in Dordrecht: “Ik zie mensen echt niet een laddertje opklimmen om vijf of zes hoog een bloemetje bij een graf te zetten. En hoe doe je dat met bijzetten? Met een heftruck? Dat is toch niet gepast. Nee, dat ruimtebesparingselement is echt onzin. Het geldt echter wel  voor ondergrondse keldergraven, want dan kun je net zo diep gaan als je wilt. Wel tot tien diep.”

Ook tegen het argument van ‘de klant geven wat hij wil’ is iets in te brengen. Mensen zeggen eventueel voor een wandgraf te willen kiezen, omdat ‘het liggen in de grond’ hen niet aantrekt. Maar ook in een ondergronds keldergraf komt het lichaam niet in aanraking met de aarde. Arcadis zegt een onderzoekje te hebben gedaan. Een groep mensen is gevraagd wat geprefereerd wordt: een zandgraf of een keldergraf. Het keldergraf heeft bij de meesten de voorkeur.

Tenslotte het sfeer- en statusverhogende aspect van wandgraven. De architectonische afwisseling die wordt bereikt met bovengrondse graven kan een begraafplaats aantrekkelijker maken. Landschapsarchitect Ada Wille vindt echter dat er wel een heel duidelijke visie achter moet zitten. Wille: “Ik heb zelf ook wel wandgraven gemaakt, maar dan ingepast in een parkconcept, dat wil zeggen in begroeide heuvels en op beperkte schaal. Zeker niet zo massaal als bijvoorbeeld in Italië. Op al bestaande plekken met hoogteverschillen kunnen wandgraven mooi worden ingepast. ‘Inpassing’ is voor mij het sleutelwoord. Dus niet het klakkeloos bouwen van muren.” In Heilig Landstichting zijn ze het daarmee eens. Eickmans: “Bij ons sluiten de wandgraven naadloos aan bij het landschap ter plekke. Ze versmelten er als het ware mee.” Dat geldt ook voor begraafplaats Duinhof in Lisse. Het oude terrein van de begraafplaats bestaat uit duinlandschap, de nieuwe heuvels met wandgraven passen daar goed in.

Genius Loci brengt binnenkort wandgraven aan in een bestaande geluidswal in Smallingerland en vindt dat een mooi voorbeeld van het gebruik maken van de bestaande situatie. En zo kan bijvoorbeeld ook in een omheining van een begraafplaats wandgraven worden aangebracht.

Toch lijkt Genius Loci het vooral ook in de bijzondere projecten en objecten te willen zoeken. Al eerder presenteerde het bedrijf de Palenque, een graftempel in piramidestijl, en onlangs opperde ze het idee om leegstaande kerkgebouwen te laten inrichten voor bovengronds begraven. Genius Loci noemt het bovengronds begraven zelfs ‘de trend van de toekomst’ en brengt het vooral als een vorm van lijkbezorging ‘met allure’, voor mensen die iets bijzonders willen. Ada Wille: “Ze hadden ook een grootschalig plan voor mijn woonplaats Koudekerk a/d IJssel. Het idee was om rond de begraafplaats een drie meter hoge muur van wandgraven te plaatsen. De gemeente zag er niets in. Dat is misschien leuk in een mediterraan klimaat, het levert bijvoorbeeld lekker veel schaduw op, maar in het zuiden is dat ook de bestaande begraaftraditie. Hier is de traditie toch meer het ondergrondse begraven in een parksfeer. Ik bestrijd dan ook dat bovengronds begraven de trend van de toekomst is.”

Keldergraven
Wie voor ruimtebesparing gaat, maar geen rekening wil houden met bestemmingsplannen of de architectuur van de begraafplaats, kan beter voor keldergraven kiezen. Feitelijk zijn wandgraven keldergraven die niet onder de grond maar boven de grond worden gestapeld. Het grote voordeel van keldergraven t.o.v. wand- en zandgraven: je kunt zo ver de grond in gaan als je wilt. De aanleg en het onderhoud van een keldergraf is goedkoper dan dat van een wandgraf, omdat een keldergraf geen verfraaiing van de buitenkant behoeft. Verdere voordelen t.o.v. zandgraven: qua onderhoud is het minder bewerkelijk, omdat er geen verzakkingen optreden, en de ruiming veel makkelijker. Veel begraafplaatsen kiezen vooral voor keldergraven bij de aanleg van velden met algemene graven. Zoals de drie grote gemeentelijke begraafplaatsen in Dordrecht (Essenhof), Amsterdam (De Nieuwe Ooster) en Leiden (Rhijnhof), die een gezamenlijke opdracht hebben gegeven aan Arcadis voor de ontwikkeling van een grafkelder, de zogenaamde Dalton-kelder. Op de Oosterbegraafplaats in Enschede daarentegen zijn helemaal geen zandgraven en ook geen algemene graven, alleen maar kelder- en wandgraven en familiegraven.
Wat vroeger het voordeel was van zandgraven, namelijk dat de kans op geurhinder nihil is, geldt tegenwoordig ook voor moderne grafkelders hebben een goed beluchtingssysteem dat zorgt voor een volledige lijkvertering zonder geuroverlast. Koolstoffilters zuiveren de lucht.